گروه نرم افزاری آسمان

جلد 8



فهرست
سوره فتح 3 سخن در [أَنزَلَ السَّکِینَۀَ] و نوشته کشف الاسرار 13 معنی [الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ] و [یَدُ اللّه فَوقَ أَیدِیهِم] 16 سخن در [رضی
اللّه] و [إِذ یُبایِعُونَکَ تَحتَ الشَّجَرَةِ] و صلح حدیبیّه 18 مقصود از [کَف أَیدِیَهُم عَنکُم] 21 سخن در [صَ دَقَ اللّه رَسُولَه الرُّؤیا] و
خواب پیغمبر 23 سخن در [کَزَرع أَخرَجَ شَطأَه]ُ 25 سخن ما و معنی دست خدا 26 سوره حجرات 30 سخن کشف در [بِسم اللّه]ِ 36
- 103 -قرآن- 106 - 45 -قرآن- 76 - مقصود از [لا تُقَدِّمُوا بَینَ یَدَي اللّه وَ رَسُولِه]ِ 37 مقصود از [لا تَرفَعُوا أَصواتَکُم ...] -قرآن- 22
568- 523 -قرآن- 538 - 455 -قرآن- 470 - 374 -قرآن- 439 - 317 -قرآن- 346 - 266 -قرآن- 280 - 207 -قرآن- 238 - -138 قرآن- 168
38 سخن 104- 51 -قرآن- 77 - 37 مقصود از [یُنادُونَکَ مِن وَراءِ الحُجُرات]ِ 38 سخن ابو الفتوح در [إِن جاءَکُم فاسِق ...] -قرآن- 13
در [إِنَّمَا المُؤمِنُونَ إِخوَةٌ] و [لا یَسخَر قَوم]ٌ 40 معناي [لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغتَب بَعضُ کُم] 41 معناي [جَعَلناکُم شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا] 42
سخن ما 42 سوره ق 45 سخن مفسّرین در معناي [ق] 49 سخن در [أَلقِیا فِی جَهَنَّمَ] 52 معنی [کَفّارٍ عَنِیدٍ- تا- لِمَن کانَ لَه قَلب]ٌ 53
297 -قرآن- - 271 -قرآن- 281 - 232 -قرآن- 246 - 175 -قرآن- 228 - 116 -قرآن- 127 - 65 -قرآن- 76 - 44 -قرآن- 47 - -قرآن- 12
87- 47 -قرآن- 57 - 53 سخن ابو سعید خرّاز در [أَلقَی السَّمعَ] 54 معنی [ما مَسَّنا مِن لُغُوب ...] -قرآن- 28 [ 335-309 [ صفحه 713
56 سوره ذاریات 58 معنی [وَ الذّارِیات]ِ 63 سخن کشف در [بِسم اللّه]ِ 64 معنی [یُؤفَک عَنه]ُ 65 55 سخن ما در آیات 15 و 17
مقصود از [قَلِیلًا مِنَ اللَّیل ما یَهجَعُونَ] 66 معنی [فَفِرُّوا إِلَی] و سخن کشف 69 سخن در [وَ ذَکِّر فَإِن الذِّکري] 70 گفتار مفصّل در [ما
خَلَقت الجِن]َّ 71 سخن ما 76 سوره طور 81 معناي [وَ الطُّورِ] 84 در معنی [البَیت المَعمُورِ- و- البَحرِ المَسجُورِ] 85 معناي [لا لَغوٌ
فِیها- تا- إِدبارَ النُّجُوم]ِ 90 سخن ما 90 سوره نجم 92 سخن مفسّرین در معنی [وَ النَّجم]ِ 96 نوشته کشف در معنی [فَاستَوي] 97 شعر
107 -قرآن- - 72 -قرآن- 91 - صفی در [فَأَوحی إِلی] 99 مقصود از [لَقَد رَآهُ ... عِندَ سِدرَةِ] 101 معنی [ما زاغَ البَصَرُ] 103 -قرآن- 55
- 401 -قرآن- 410 - 366 -قرآن- 381 - 318 -قرآن- 353 - 274 -قرآن- 296 - 218 -قرآن- 244 - 190 -قرآن- 200 - -134-117 قرآن- 149
-673- 654 -قرآن- 659 - 626 -قرآن- 641 - 592 -قرآن- 610 - 555 -قرآن- 581 - 487 -قرآن- 541 - 455 -قرآن- 467 - -429 قرآن- 440
103 معنی [أَ فَرَأَیتُم اللّاتَ] 104 سخن در [إِن یَتَّبِعُونَ ...- وَ إِن الظَّن]َّ 105 سخن فی ظلال در [ 703 [ صفحه 714 - قرآن- 684
صفحه 14 از 325
[فَاسجُدُوا] 107 سخن ما در 7 شماره 110 سوره قمر 113 سخن مفسّرین در معنی [اقتَرَبَت السّاعَۀُ] 117 سخن ما در شق القمر 129
سوره رحمن 131 قرآنی که آشکارا خوانده شد 136 معناي [الرَّحمن]ُ 136 معناي [عَلَّمَ القُرآنَ] 138 معناي [وَ النَّجم وَ الشَّجَرُ
یَسجُدان]ِ 139 مقصود از [فَبِأَي آلاءِ] 141 سخن در [مَرَجَ البَحرَین]ِ 142 سخن ما در آفرینش جن 149 سوره واقعه 151 سخن
مفسّرین در [إِذا وَقَعَت الواقِعَۀُ] 156 معنی واقعه 157 معنی [وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ] 159 سخن در [ثُلَّۀٌ مِنَ الَأوَّلِینَ] 160 نوشته کشف
-70- 36 -قرآن- 51 - در [فُرُش مَرفُوعَۀٍ] 161 سخن در [ثُلَّۀٌ مِنَ الآخِرِینَ] 161 معنی [وَ نُنشِئَکُم فِی ما لا تَعلَمُونَ] 163 -قرآن- 10
447 -قرآن- - 413 -قرآن- 429 - 363 -قرآن- 375 - 331 -قرآن- 343 - 229 -قرآن- 319 - 136 -قرآن- 206 - 98 -قرآن- 124 - قرآن- 78
818 [ صفحه - 768 -قرآن- 779 - 726 -قرآن- 741 - 685 -قرآن- 706 - 641 -قرآن- 656 - 581 -قرآن- 609 - -483-462 قرآن- 554
163 سخن فی ظلال القرآن 164 مقصود از [لَقَد عَلِمتُم النَّشأَةَ الأُولی] و شعر مثنوي 164 سخن در [فَلا أُقسِم بِمَواقِع النُّجُوم]ِ [715
165 معنی [لا یَمَسُّه إِلَّا المُطَهَّرُونَ] 167 معنی [وَ تَجعَلُونَ رِزقَکُم أَنَّکُم] 168 سخن ما در [نُنشِئَکُم فِی ما لا تَعلَمُونَ] 171 سخن ما در
[لا یَمَسُّه إِلَّا المُطَهَّرُونَ] 173 سوره حدید 174 سخن مفسّرین در [سَبَّحَ] 180 معناي [ما فِی السَّماوات]ِ 181 معناي [هُوَ الَأوَّل وَ الآخِرُ]
244 -قرآن- - 197 -قرآن- 208 - 148 -قرآن- 159 - 81 -قرآن- 109 - 182 سخن در [أَ لَم یَأن لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخشَ عَ ...] -قرآن- 43
186 معنی [لِکَیلا تَأسَوا] و 547- 478 -قرآن- 493 - 438 -قرآن- 450 - 404 -قرآن- 416 - 356 -قرآن- 394 - -299-263 قرآن- 318
فرموده حضرت صادق [ع] 188 مقصود از [لِئَلّا یَعلَمَ أَهل الکِتاب]ِ و سخن فخر 190 سخن ما در پنج مطلب 192 سوره مجادله 194
سخن مفسّرین در اینکه سوره 201 سخن در [ما یَکُون مِن نَجوي] 203 سخن در [إِذا قِیلَ لَکُم تَفَسَّحُوا] 205 سخن عبد اللّه مسعود
در [الَّذِینَ أُوتُوا العِلمَ] 206 سخن در [کَتَبَ اللّه لَأَغلِبَن]َّ 209 معنی [لا تَجِ دُ قَوماً] و سرزنش مرد منافق پسرش را 209 سخن ما در
393 -قرآن- - 347 -قرآن- 362 - 284 -قرآن- 318 - 237 -قرآن- 252 - 103 -قرآن- 212 - 26 -قرآن- 68 - هفت شماره 210 -قرآن- 9
210 سوره حشر 212 سخن مفسّرین در اینکه سوره 217 مقصود از [أَخرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا ... لِأَوَّل الحَشرِ] [ 422-404 [ صفحه 716
219 معنی [یُخرِبُونَ بُیُوتَهُم بِأَیدِیهِم] 221 مقصود از [فَاعتَبِرُوا یا أُولِی الَأبصارِ] 221 سخن فخر در قیاس 222 سخن در [ما أَفاءَ اللّهُ
عَلی رَسُولِه]ِ 223 نقل فخر در دعوي فاطمۀ [ع] در فدك با ابو بکر 224 سخن در [کَی لا یَکُونَ دُولَۀً بَینَ الَأغنِیاءِ] 227 معنی [ما
آتاکُم الرَّسُول]ُ 228 مقصود از [یُؤثِرُونَ عَلی أَنفُسِهِم] 230 معنی [وَ الَّذِینَ جاؤُ مِن بَعدِهِم] 231 سخن در [لَو أَنزَلنا هذَا القُرآنَ عَلی
جَبَل]ٍ 234 معنی [المُؤمِن المُهَیمِن العَزِیزُ] 236 سخن ما در شش شماره و مناسبت [ما آتاکُم الرَّسُول]ُ و فرمانبري بیچون و چرا از
پیغمبر [ص] در هر زمان 237 سوره ممتحنه 241 جهت نزول 242 جهت نزول [لا یَنهاکُم اللّه]ُ 245 سخن در [لا تَجعَلنا فِتنَۀً] 248
94 -قرآن- - مقصود از [فَآتُوا الَّذِینَ] 250 معنی [إِذا جاءَكَ المُؤمِنات یُبایِعنَکَ] 250 بیعت پیغمبر با زنان مهاجرات 252 -قرآن- 65
- 494 -قرآن- 505 - 447 -قرآن- 463 - 411 -قرآن- 422 - 293 -قرآن- 366 - 218 -قرآن- 257 - 167 -قرآن- 183 - -118-99 قرآن- 129
] 962- 911 -قرآن- 922 - 875 -قرآن- 891 - 839 -قرآن- 854 - 709 -قرآن- 816 - 644 -قرآن- 684 - 598 -قرآن- 609 - -540 قرآن- 555
252 معنی [لا یَعصِینَکَ فِی مَعرُوف]ٍ 252 سخن ما در [یَومَ القِیامَۀِ یَفصِل]ُ 254 سوره صف 257 سخن کشف در [بِسمِ [ صفحه 717
اللّه]ِ 259 معنی [سَبَّحَ لِلّه]ِ و [لِمَ تَقُولُونَ] 260 معنی [جاءَهُم بِالبَیِّنات]ِ 262 نقل مرحوم شعرانی در کلمه [فرقلیطوس] 263 سخن در
[هَل أَدُلُّکُم عَلی تِجارَةٍ] 264 سوره جمعه 267 سخن در [یُسَ بِّح-ُ و- امّیّین] و نویسندگان پیغمبر [ص] 270 شعر مثنوي در [یَحمِلُ
أَسفاراً] 272 سخن مجمع در [فَانتَشِرُوا فِی الَأرض]ِ 274 سخن ما در سه شماره 275 سوره منافقون 276 جهت نزول و جریان ما وقع
277 معناي [خُشُب مُسَ نَّدَةٌ] 278 سوره تغابن معناي [یُسَ بِّح لِلّه]ِ 282 معناي [فَأَحسَنَ صُ وَرَکُم- تا- بَلی وَ رَبِّی] 285 معناي [یَومُ
- التَّغابُن-ِ تا- یَهدِ قَلبَه]ُ 286 مقصود از [أَزواجِکُم ... فِتنَۀٌ- تا- مَا استَطَعتُم] 287 سخن ما و شعر شیطان و نقل کشف الاسرار 289
318 -قرآن- - 224 -قرآن- 285 - 188 -قرآن- 199 - 166 -قرآن- 169 - 137 -قرآن- 148 - 88 -قرآن- 121 - 41 -قرآن- 60 - قرآن- 10
- 711 -قرآن- 723 - 682 -قرآن- 694 - 648 -قرآن- 660 - 604 -قرآن- 628 - 491 -قرآن- 583 - 442 -قرآن- 463 - -359-348 قرآن- 423
صفحه 15 از 325
289 سوره طلاق 291 سخن در [یا أَیُّهَا [ 838 [ صفحه 718 - 810 -قرآن- 822 - 798 -قرآن- 803 - 770 -قرآن- 786 - -743 قرآن- 755
النَّبِیُّ ... یُحدِث بَعدَ ذلِکَ] و سخن رابعه عدویه 295 سخن در [وَ مَن یَتَّق اللّهَ یَجعَل لَه مَخرَجاً] و شعر حسینی 297 معناي [أُولاتُ
الَأحمال]ِ و مخارج زن بعد از طلاق 298 سخن در [وَ مِنَ الأَرض مِثلَهُن]َّ و طبقات زمین 301 سخن ما در [لا تُخرِجُوهُن]َّ در رفتار
مرد با زن مطلّقه و حضور شاهد عادل و آفرینش زمین و آسمان 303 سوره تحریم 306 جهت نزول و جریان رقابت زنهاي پیغمبر
[ص] 307 معناي [لِمَ تُحَرِّم ما أَحَل اللّه]ُ و گشودن سوگند 310 مقصود از [إِذ أَسَرَّ النَّبِیُّ] 311 سخن فی ظلال در [تَظاهَرا عَلَیه]ِ و
رفتار مردم مدینه با همسران خود 313 معانی توبه نصوح 315 سخن ما در اینکه آیات و [وَقُودُهَا النّاس]ُ 317 سوره ملک 319 نوشته
کشف الاسرار در بسم اللّه 323 معانی [لِیَبلُوَکُم أَیُّکُم] 324 معنی [جَعَلناها رُجُوماً] 325 سخن فخر در افلاك و جاي ستارهها 326
-80- 53 -قرآن- 58 - سخن در [نَسمَع أَو نَعقِل]ُ و استدلال به رأي 327 سخن ما در [لِیَبلُوَکُم- و- رُجُوماً لِلشَّیاطِین]ِ 329 -قرآن- 29
-631- 586 -قرآن- 612 - 530 -قرآن- 561 - 339 -قرآن- 492 - 286 -قرآن- 320 - 210 -قرآن- 255 - 164 -قرآن- 189 - قرآن- 115
329 [ 1037 [ صفحه 719 - 1004 -قرآن- 1013 - 950 -قرآن- 990 - 871 -قرآن- 927 - 840 -قرآن- 851 - 749 -قرآن- 815 - قرآن- 728
سوره قلم 329 معناي [ن] 333 مقصود از [بِنِعمَ ۀِ رَبِّکَ] و [لَعَلی خُلُق]ٍ 334 سخن در [سَنَسِمُه عَلَی الخُرطُوم]ِ 336 معنی [یُکشَف عَن
ساق]ٍ 337 سخن در [إِن یَکادُ الَّذِینَ] 339 سخن ما در اینکه آیات 340 سوره حاقّۀ 342 معناي [تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَۀٌ] 347 مقصود از
-164- 132 -قرآن- 143 - 85 -قرآن- 100 - 65 -قرآن- 68 - 29 -قرآن- 45 - [لَحَ قُّ الیَقِین]ِ 350 معنی [فَسَ بِّح بِاسم رَبِّکَ ...] -قرآن- 25
351 سخن ما 351 سوره معارج 353 سخن در [ذِي المَعارِج]ِ 369- 326 -قرآن- 337 - 289 -قرآن- 305 - 203 -قرآن- 262 - قرآن- 179
359 سوره نوح 364 سوره جن 368 معنی [تَعالی جَدُّ رَبِّنا] 371 مقصود از [أَنّا لَمَسنَا السَّماءَ فَوَجَدناها] 373 سخن در [أَن لَوِ استَقامُوا]
- 376 معنی [المَساجِدَ لِلّه]ِ 377 معنی [لَمّا قامَ عَبدُ اللّه]ِ 378 مقصود از [فَإِنَّه یَسلُک]ُ 380 معنی [لِیَعلَمَ أَن قَد أَبلَغُوا] 381 -قرآن- 42
] 361- 319 -قرآن- 330 - 282 -قرآن- 298 - 244 -قرآن- 255 - 213 -قرآن- 224 - 176 -قرآن- 191 - 122 -قرآن- 138 - -60 قرآن- 99
381 سخن ما 382 سوره مزّمل 384 معنی [قُم اللَّیلَ] 388 معنی [رَتِّل القُرآنَ] 389 معنی [ناشِئَۀَ اللَّیل]ِ 390 سورة مدثّر [ صفحه 720
393 اختلاف در اوّلین سوره که نازل شده است 398 معنی [ثِیابَکَ فَطَهِّر] 400 سخن در [إِنَّه فَکَّرَ وَ قَدَّرَ] 402 مقصود از [لِیَستَیقِنَ] و
220 -قرآن- - 118 -قرآن- 200 - 87 -قرآن- 98 - 56 -قرآن- 67 - جهت پیدایش یقین 405 سخن در [کَ ذلِکَ یُضِلُّ اللّه ...] -قرآن- 39
406 سخن ما در [أَصحابَ الیَمِین]ِ 410 سوره قیامت 411 سخن در [لا أُقسِم-ُ و- 362- 295 -قرآن- 331 - -264-235 قرآن- 280
بِالنَّفس اللَّوّامَۀِ] 413 شعر صفی علیشاه در نفس لوّامه 415 گفتار فخر در سوگندهاي اول اینکه سوره 415 سخن تأویلات در [عَلی
نَفسِه بَصِ یرَةٌ. و أَلقی مَعاذِیرَه]ُ 419 سخن در [لا تُحَرِّك بِه لِسانَکَ] 419 مقصود از [إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ] 422 معنی [أَولی لَکَ فَأَولی]
115 -قرآن- - 81 -قرآن- 90 - 38 -قرآن- 69 - 434 -قرآن- 17 424 سخن ما در سوگند اول سوره و نظم آیات 425 سوره انسان 430
434 سخن در [شَراباً طَهُوراً] و شعر [ 394 [ صفحه 721 - 360 -قرآن- 371 - 320 -قرآن- 336 - 275 -قرآن- 290 - -251-226 قرآن- 255
حسینی 435 مقصود از [وَ اذکُرِ اسمَ رَبِّکَ] 439 سخن ما در [نَبتَلِیه]ِ و 5 آیت دیگر 441 سوره مرسلات 443 مقصود از [ظِلٍّ ذِي
ثَلاث شُعَب]ٍ 448 سخن ما در [فَالمُلقِیات ذِکراً] 450 سوره نباء 452 معنی [فَتَأتُونَ أَفواجاً] 456 مقصود از [یَقُوم الرُّوح]ُ 460 سخن
در [یا لَیتَنِی کُنت تُراباً] 461 سخن ما در [جَزاءً وِفاقاً. و یَقُوم الرُّوح]ُ 461 سوره نازعات 465 معناي [فَالمُدَبِّرات أَمراً] 467 سخن در
[أَنَا رَبُّکُم الَأعلی] و گفتار ابلیس و شعر مثنوي 471 نوشته کشف الاسرار در [فَأَمّا مَن طَغی] 475 سخن ما در [یَومَ یَتَذَکَّرُ- و- إِلی
رَبِّکَ مُنتَهاها] 476 سوره عبس 477 مخاطب آیه کیست! 480 سخن در [مَن استَغنی] 481 مقصود از [شَأن یُغنِیه]ِ و شعر عطّار 484
-119- 87 -قرآن- 106 - 32 -قرآن- 61 - سخن ما در اینکه آیات 485 سوره تکویر 486 سخن فی ظلال در [سُجِّرَت] 489 -قرآن- 14
-421- 398 -قرآن- 402 - 364 -قرآن- 383 - 320 -قرآن- 335 - 284 -قرآن- 300 - 237 -قرآن- 262 - 195 -قرآن- 214 - قرآن- 166
-769- 735 -قرآن- 751 - 666 -قرآن- 719 - 632 -قرآن- 641 - 594 -قرآن- 613 - 517 -قرآن- 574 - 475 -قرآن- 490 - قرآن- 450
صفحه 16 از 325
489 معناي [إِذَا النُّفُوس زُوِّجَت] 490 سخن در [إِذَا المَوؤُدَةُ] 491 سخن در [بِالأُفُق المُبِین]ِ و سخن [ 865 [ صفحه 722 - قرآن- 854
497 سوره 183- 113 -قرآن- 159 - 74 -قرآن- 89 - 40 -قرآن- 55 - طنطاوي 494 سخن ما در حشر وحوش و [رَآهُ بِالأُفُق ...] -قرآن- 11
انفطار 501 معانی [ما غَرَّكَ بِرَبِّکَ الکَرِیم]ِ 502 سخن ما در آیات اوّل سوره 506 سوره مطفّفین 508 سخن در [إِذَا اکتالُوا] 512
معنی [عَن رَبِّهِم یَومَئِذٍ لَمَحجُوبُونَ] 516 سخن ما در [مطفّفین- و- بَل رانَ عَلی قُلُوبِهِم] 519 سوره انشقاق 520 معنی [لَتَرکَبُن طَبَقاً]
524 نوشته کشف الاسرار 525 سخن ما در آیات اینکه سوره 526 سوره بروج 527 معناي [شاهِدٍ وَ مَشهُودٍ] 530 سخن ما در شاهد
و مشهود 533 سوره طارق 533 معنی [بَین الصُّلب وَ التَّرائِب]ِ و سخن طنطاوي و آلوسی 537 معنی [فَمَهِّل الکافِرِینَ ...] و اصلاح آیه
146 -قرآن- - 61 -قرآن- 130 - بوسیله- ابی بن کعب و زید بن ثابت 539 سخن ما در طارق و ثاقب و صلب و ترائب 540 -قرآن- 26
540 سوره اعلی [ 578 [ صفحه 723 - 514 -قرآن- 549 - 423 -قرآن- 480 - 315 -قرآن- 403 - 264 -قرآن- 292 - -198-157 قرآن- 235
540 معنی [سَبِّح اسمَ] و خواندن اعرابی اینکه سوره را در نماز 540 مقصود از [سَنُقرِئُکَ] 543 سخن در [إِلّا ما شاءَ اللّه]ُ و خواندن و
نوشتن پیغمبر 544 سخن در [نُیَسِّرُكَ لِلیُسري] 545 سخن فی ظلال و فرموده پیغمبر و رفتار با اعرابی 547 معنی [فَذَکِّر إِن نَفَعَتِ
- 221 -قرآن- 289 - 156 -قرآن- 197 - 118 -قرآن- 133 - 41 -قرآن- 104 - الذِّکري] 548 مقصود از [أَفلَحَ مَن تَزَکّی ...] -قرآن- 25
549 مقصود از [صحف اولی] و سخن روح البیان و جواب او 551 سخن ما در [سَنُقرِئُکَ] 551 سوره غاشیه 368- -324 قرآن- 340
555 معنی 191- 134 -قرآن- 149 - 92 -قرآن- 124 - 551 مقصود از [ضَ رِیع]ٍ 554 سخن در [أَ فَلا یَنظُرُونَ إِلَی الإِبِل ...] -قرآن- 78
122- 29 -قرآن- 99 - [عَلَینا حِسابَهُم] 556 سخن ما در استفاده از اینکه آیه 557 سوره فجر 558 معنی [وَ اللَّیل إِذا ...] -قرآن- 9
563 معنی [بِعادٍ إِرَمَ] 563 مقصود از [نفس مطمئنّه] و نوشته کشف 569 سخن ما در هفت مطلب 571 سوره بلد 573 نوشته کشف
- 185 -قرآن- 201 - 25 -قرآن- 167 - در بسم اللّه و لا اقسم 575 معنی [وَ أَنتَ حِلٌّ] 575 مقصود از [وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ] 577 -قرآن- 9
577 معناي [فَلَا اقتَحَمَ العَقَبَۀَ] 578 سخن ما در [أَنتَ حِلٌّ] و [ذا مَقرَبَۀٍ] 581 سوره شمس 582 سوره لیل 586 [ 225 [ صفحه 724
معنی [صَدَّقَ بِالحُسنی] و دعاي فرشته 587 سوره ضحی 592 سخن کشف در فرق موسی با محمّد [ص] و مراقبت محی الدّین 595
سخن در [أَ لَم یَجِدكَ یَتِیماً] و در [وَجَدَكَ ضَالا] 599 سوره انشراح 604 معنی [وَضَعنا عَنکَ وِزرَكَ] 607 سخن ما در اینکه آیات
611 سوره و التّین 615 سخن عبده در سوگندهاي اوّل سوره و گفتار او 616 سخن ما در سوگندهاي اینکه سوره 617 سوره علق
618 سوره القدر 625 سوره بیّنه 633 سوره اذا زلزلت 640 سوره و العادیات 645 سوره القارعۀ 651 سوره تکاثر 654 سوره و العصر
659 سوره الهمزة 662 سوره فیل 666 سوره ایلاف 672 سوره ماعون 675 سوره کوثر 679 سوره کافرون 682 سوره النّصر 687
-150- 90 -قرآن- 129 - 73 -قرآن- 76 - 39 -قرآن- 58 - سوره تبّت 691 سوره اخلاص 695 سوره فلق 700 سوره ناس -قرآن- 11
370- 317 -قرآن- 345 - 290 -قرآن- 298 - قرآن- 263
سوره فتح
اشاره
48 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم - 554
[ [سوره الفتح [ 48 ]: آیات 1 تا 29
37 إِنّا فَتَحنا لَکَ فَتحاً مُبِیناً [ 1] لِیَغفِرَ لَکَ اللّه ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِم نِعمَتَه عَلَیکَ وَ - بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1
یَهدِیَکَ صِراطاً مُستَقِیماً [ 2] وَ یَنصُرَكَ اللّه نَصراً عَزِیزاً [ 3] هُوَ الَّذِي أَنزَلَ السَّکِینَۀَ فِی قُلُوب المُؤمِنِینَ لِیَزدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِم وَ لِلّهِ
صفحه 17 از 325
405 لِیُدخِلَ المُؤمِنِینَ وَ المُؤمِنات جَنّات تَجرِي مِن تَحتِهَا الَأنهارُ - جُنُودُ السَّماوات وَ الأَرض وَ کانَ اللّه عَلِیماً حَکِیماً [ 4] -قرآن- 1
خالِدِینَ فِیها وَ یُکَفِّرَ عَنهُم سَیِّئاتِهِم وَ کانَ ذلِکَ عِندَ اللّه فَوزاً عَظِیماً [ 5] وَ یُعَذِّبَ المُنافِقِینَ وَ المُنافِقات وَ المُشرِکِینَ وَ المُشرِکاتِ
الظّ انِّینَ بِاللّه ظَن السَّوءِ عَلَیهِم دائِرَةُ السَّوءِ وَ غَضِبَ اللّه عَلَیهِم وَ لَعَنَهُم وَ أَعَدَّ لَهُم جَهَنَّمَ وَ ساءَت مَصِ یراً [ 6] وَ لِلّه جُنُودُ السَّماوات وَ
الَأرض وَ کانَ اللّه عَزِیزاً حَکِیماً [ 7] إِنّا أَرسَلناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً [ 8] لِتُؤمِنُوا بِاللّه وَ رَسُولِه وَ تُعَزِّرُوه وَ تُوَقِّرُوه وَ تُسَبِّحُوه بُکرَةً وَ
674 إِن الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللّهَ یَدُ اللّه فَوقَ أَیدِیهِم فَمَن نَکَثَ فَإِنَّما یَنکُث عَلی نَفسِه وَ مَن أَوفی بِما - أَصِیلًا [ 9] -قرآن- 1
عاهَدَ عَلَیه اللّهَ فَسَیُؤتِیه أَجراً عَظِیماً [ 10 ] سَیَقُول لَکَ المُخَلَّفُونَ مِنَ الَأعراب شَغَلَتنا أَموالُنا وَ أَهلُونا فَاستَغفِر لَنا یَقُولُونَ بِأَلسِنَتِهِم ما لَیسَ
فِی قُلُوبِهِم قُل فَمَن یَملِک لَکُم مِنَ اللّه شَیئاً إِن أَرادَ بِکُم ضَ  را أَو أَرادَ بِکُم نَفعاً بَل کانَ اللّه بِما تَعمَلُونَ خَبِیراً [ 11 ] بَل ظَنَنتُم أَن لَن
یَنقَلِبَ الرَّسُول وَ المُؤمِنُونَ إِلی أَهلِیهِم أَبَداً وَ زُیِّنَ ذلِکَ فِی قُلُوبِکُم وَ ظَنَنتُم ظَن السَّوءِ وَ کُنتُم قَوماً بُوراً [ 12 ] وَ مَن لَم یُؤمِن بِاللّه وَ
[ رَسُولِه فَإِنّا أَعتَدنا لِلکافِرِینَ سَعِیراً [ 13 ] وَ لِلّه مُلک السَّماوات وَ الَأرض یَغفِرُ لِمَن یَشاءُ وَ یُعَذِّب مَن یَشاءُ وَ کانَ اللّه غَفُوراً رَحِیماً [ 14
929 سَیَقُول المُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقتُم إِلی مَغانِمَ لِتَأخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعکُم یُرِیدُونَ أَن یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّه قُل لَن تَتَّبِعُونا کَذلِکُم قالَ - -قرآن- 1
اللّه مِن قَبل فَسَ یَقُولُونَ بَل تَحسُدُونَنا بَل کانُوا لا یَفقَهُونَ إِلاّ قَلِیلًا [ 15 ] قُل لِلمُخَلَّفِینَ مِنَ الَأعراب سَتُدعَونَ إِلی قَوم أُولِی بَأس شَ دِیدٍ
تُقاتِلُونَهُم أَو یُسلِمُونَ فَإِن تُطِیعُوا یُؤتِکُم اللّه أَجراً حَسَ ناً وَ إِن تَتَوَلَّوا کَما تَوَلَّیتُم مِن قَبل یُعَذِّبکُم عَذاباً أَلِیماً [ 16 ] لَیسَ عَلَی الَأعمی
حَرَج وَ لا عَلَی الَأعرَج حَرَج وَ لا عَلَی المَرِیض حَرَج وَ مَن یُطِع اللّهَ وَ رَسُولَه یُدخِله جَنّات تَجرِي مِن تَحتِهَا الَأنهارُ وَ مَن یَتَوَل یُعَذِّبهُ
عَذاباً أَلِیماً [ 17 ] لَقَد رَضِ یَ اللّه عَن المُؤمِنِینَ إِذ یُبایِعُونَکَ تَحتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِم فَأَنزَلَ السَّکِینَۀَ عَلَیهِم وَ أَثابَهُم فَتحاً قَرِیباً
1026 وَعَدَکُم اللّه مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأخُ ذُونَها فَعَجَّلَ لَکُم هذِه وَ - 18 ] وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأخُ ذُونَها وَ کانَ اللّه عَزِیزاً حَکِیماً [ 19 ] -قرآن- 1 ]
کَف أَیدِيَ النّاس عَنکُم وَ لِتَکُونَ آیَۀً لِلمُؤمِنِینَ وَ یَهدِیَکُم صِ راطاً مُستَقِیماً [ 20 ] وَ أُخري لَم تَقدِرُوا عَلَیها قَد أَحاطَ اللّه بِها وَ کانَ اللّهُ
عَلی کُل شَیءٍ قَدِیراً [ 21 ] وَ لَو قاتَلَکُم الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الَأدبارَ ثُم لا یَجِدُونَ وَلِیا وَ لا نَصِیراً [ 22 ] سُنَّۀَ اللّه الَّتِی قَد خَلَت مِن قَبل وَ لَن
تَجِدَ لِسُنَّۀِ اللّه تَبدِیلًا [ 23 ] وَ هُوَ الَّذِي کَف أَیدِیَهُم عَنکُم وَ أَیدِیَکُم عَنهُم بِبَطن مَکَّۀَ مِن بَعدِ أَن أَظفَرَکُم عَلَیهِم وَ کانَ اللّه بِما تَعمَلُونَ
672 هُم الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَ دُّوکُم عَن المَسجِدِ الحَرام وَ الهَديَ مَعکُوفاً أَن یَبلُغَ مَحِلَّه وَ لَو لا رِجال مُؤمِنُونَ وَ - بَصِیراً [ 24 ] -قرآن- 1
نِساءٌ مُؤمِنات لَم تَعلَمُوهُم أَن تَطَؤُهُم فَتُصِ یبَکُم مِنهُم مَعَرَّةٌ بِغَیرِ عِلم لِیُدخِلَ اللّه فِی رَحمَتِه مَن یَشاءُ لَو تَزَیَّلُوا لَعَذَّبنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنهُم
عَذاباً أَلِیماً [ 25 ] إِذ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِم الحَمِیَّۀَ حَمِیَّۀَ الجاهِلِیَّۀِ فَأَنزَلَ اللّه سَ کِینَتَه عَلی رَسُولِه وَ عَلَی المُؤمِنِینَ وَ أَلزَمَهُم کَلِمَۀَ
التَّقوي وَ کانُوا أَحَق بِها وَ أَهلَها وَ کانَ اللّه بِکُل شَیءٍ عَلِیماً [ 26 ] لَقَد صَدَقَ اللّه رَسُولَه الرُّؤیا بِالحَق لَتَدخُلُن المَسجِدَ الحَرامَ إِن شاءَ
اللّه آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَ کُم وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَم تَعلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذلِکَ فَتحاً قَرِیباً [ 27 ] هُوَ الَّذِي أَرسَلَ رَسُولَهُ
بِالهُدي وَ دِین الحَق لِیُظهِرَه عَلَی الدِّین کُلِّه وَ کَفی بِاللّه شَ هِیداً [ 28 ] مُحَمَّدٌ رَسُول اللّه وَ الَّذِینَ مَعَه أَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم
تَراهُم رُکَّعاً سُجَّداً یَبتَغُونَ فَضلًا مِنَ اللّه وَ رِضواناً سِیماهُم فِی وُجُوهِهِم مِن أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُم فِی التَّوراةِ وَ مَثَلُهُم فِی الإِنجِیلِ
کَزَرع أَخرَجَ شَطأَه فَآزَرَه فَاستَغلَظَ فَاستَوي عَلی سُوقِه یُعجِب الزُّرّاعَ لِیَغِیظَ بِهِم الکُفّارَ وَعَدَ اللّه الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات مِنهُم
از تعزیر بمعنی «ُ تُعَزِّرُوه » ، سنگینی، آرامش، سهمناکی « سکینۀ » : 1535 [ صفحه 5] معنی لغات - مَغفِرَةً وَ أَجراً عَظِیماً [ 29 ] -قرآن- 1
63 [ صفحه 6] بسختی زدن، و اینکه از کلمات - بزرگ و گرامی داشتن، کومک و یاري کردن، ملامت و ادب کردن -قرآن- 48
حیوانی که براي قربانی نشانهدار میکنند « هدي » . شکستن و دور انداختن « نَکَثَ » . اضداد است که معانی ناسازگار و بیتناسب دارد
از مصدر تزیّل « تَزَیَّلُوا » . بدي، آزار، گناه « مَعَرَّةٌ » . زندانی و جلوگیر شده، دور و بر و اطراف گرفته « مَعکُوفاً » . و بقربانگاه حج میبرند
« آزر » . برگ زراعت، پی جست و شاخهها که از بن ساق درخت بیرون میآید « شطأ » . احترام چیزي داشتن و از دور بر پراکنده شدن
221 ترجمه: 1 اي محمّد - 188 -قرآن- 208 - 124 -قرآن- 177 - 10 -قرآن- 113 - از مصدر مؤازره بمعنی کومک کردن. -قرآن- 1
بیقین باش که ما گشایشی نمودار برایت فراهم کردیم 2 تا اندیشهي تو و گناه مردمت چه در گذشته و یا پس ز آن را بپوشیم [که
صفحه 18 از 325
از کافران نگران نباشی و از رفتار بدشان درگذري] و نعمت خود بر تو تمام کنیم و راه راست تبلیغ و رهبري بتو نمائیم [تا نه از
دشمن بترسی و نه از کار خود بمانی] 3 و کومکی ارزنده با تو کنیم [که کس را بر تو دستی نباشد و دینت همیشه نمودار بماند] 4
همان کسی که آرامش در دل مؤمنین فرود آورد تا بر ایمان خود بیفزایند و در فکر و کار جلو روند. چون لشکرهاي آسمانها و
زمین و همهي وسائل در اختیار او است که داناي درستکار است 5 البته آرامش دل و افزایش ایمان را سود آن است که زن و مرد
مؤمن را گناهان بپوشد و در بهشتانی که رودها از آن روان است بجاودان درون کند و اینکه خود بزرگ رستگاري بپیشگاه خدائی
است 6 و نیز مرد و زن منافق و مشرك بد دل بخداوند را [بواسطهي فزونی ایمان شما و بدست شما] آزارشان کند و گردش
روزگار بر زیانشان بود و خدا بر آنها خشم گیرد و لعنتشان کند و دوزخی بر ایشان فراهم کرده است که بدترین سرنوشت آنها
است 7 چون لشکرهاي آسمانها و زمین بفرمان او است [و بهر کاري توانا است] و برتر است و درستکار 8 اي محمّد ما تو را به
گواهی و بیم و نوید فرستادیم 9 تا آدمیان بخدا و پیغمبر بگروند و اینکه را یاري کنند و گرامیش بدارند و او را ببامداد و شامگاه
ستایش کنند 10 البته کسانی که با تو [ صفحه 7] دست صفا دهند با خدا دادهاند که دست او بر دست آنها است [چون براي حق
بیعت کنند و نعمت او فراگیرشان شود] و آنکه پیمان شکست خود را شکسته است و زیان دیده است و هر که پیمان حق استوار
داشت بزودي او را مزدي بزرگ رساند 11 اي محمّد عربهاي بجاي مانده و کنارهگیر با تو گویند: گرفتار سرمایه و خانوادهایم و
نتوانیم با تو بجنگ رویم، تو براي ما آمرزش اینکه گناه بخواه، اینکه سخن دروغ است چه آنچه گویند در دل ندارند. تو بگو: اگر
خدا براي شما سود یا زیانی بخواهد که جلوگیر او بود و در برابر قدرت او کنارهگیري شما و عذر پذیرفتن و استغفار من چه سود
دارد! چه او از آنچه کنید خبردار است 12 و شما گمان داشتید که پیغمبر و مؤمنین هرگز پس از جنگ روي خانه نبینند. و اینکه
گمان در دلتان آراسته و استوار شد و بدگمانی بردید که مردمی نابود و بداندیش بودید 13 و البتّه آنکه بخدا و پیغمبرش ایمان
نداشت کافر است و ما براي کافران آتشی سوزان آماده کردهایم 14 چون پادشاهی آسمانها و زمین مال خدا است و هر که شایسته
باشد بیامرزد و آنکه نباشد بیازارد که خداوند غفور است و رحیم 15 آنگاه که شما مسلمانان میروید تا غنیمتی بچنگ آرید
عربهاي بخانه نشسته و کنارهگیر از شما گویند: اجازه دهید که بدنبال شما باشیم. آنها میخواهند سخن و دستور حق را دگرگون
کنند. تو بگو: خدا در گذشته گفته هرگز بدنبال ما نخواهید بود خواهند گفت: شما حسد برید که ما سود بریم ولی جز اندکی
نفهمند [که بخواسته نادرست خود میسنجند] 16 اي محمّد باعراب در جاي مانده بگو: بهمین زودي شما را بجنگ مردمی سخت
نیرومند میخوانند که با آنها بجنگید تا تسلیم شوند پس اگر شما فرمان بردید خدا مزد نیکوتان دهد و اگر چون گذشته گریختید
بآزاري دردناك گرفتارتان کند 17 ولی آنها که کوریا لنگ یا بیمار هستند گناه ندارند اگر بجنگ کافران نروند پس هر که فرمان
خدا و پیغمبرش برد او را در بهشتی درون کند که رودها از زیر درختان آن روان بود و آنکه پشت بفرمان کرد عذابی دردناکش
کند 18 اي محمّد البتّه خدا پسندید [ صفحه 8] آن مؤمنین را که زیر آن درخت [سمر تناور خاردار در حدیبیه باندازهي هزار و
پانصد نفر] با تو بیعت کردند پس او بدانست آنچه در دل داشتند و آرامش بر ایشان فرود آورد [تا بفرمودهي تو و صلح با کافران
تسلیم شدند] و بزودي گشایش و فتحی بمزدشان میرسد 19 و غنیمتهاي بسیار میگیرند که خدا برتر است و درستکار 20 خداوند
نوید سود جنگی فراوان بشما داد و اینکه یک را زود رساند و دست عربها را از شما جلو گرفت تا نشانهاي [همیشگی بر ارزش فکر
و کارتان] براي مؤمنین باشد و هم شما را براه راست هدایت کند [که ایمان استوارتر کنید و توکّل سختتر] 21 و غنیمتهاي دیگر
بسرنوشت دارید که اکنون توان رسیدن بآن ندارید و البتّه خداوند فراگیر و نگهبان آن است چه او بر همه چیز توانا است. 22 و اگر
آنها که کافر بودند با شما [در سرزمین حدیبیه] جنگ میکردند می- گریختند و ز ان پس نه دوستی مییافتند و نه یاوري که یاري
پیغمبران و شکست دشمنانشان باشد 23 روش و سرنوشت گذشتهي خداوندي است و هرگز آن را جانشین نیابی 24 خدا بود که در
دل سرزمین مکّه از پس آنکه بر عربها چیرتان کرد دستشان را از شما جلو گرفت و هم دست شما را از آنها که او است بیناي
صفحه 19 از 325
بآنچه انجام کنید 25 همان عربها هستند که کافر شدند و جلوگیر شما از رفتن به مسجد الحرام و هم از بردن قربانی مکّه
بقربانگاهش چه اگر مردان و زنان مسلمان ناشناس شما بمکه نبود که در جنگ پایمالشان کنید و شما را ندانسته رنج و گناهی
باشد [البته کومک میکردیم که عربها را بشکنید و بمسجد الحرام روید] ولی آن را که مصلحت باشد خدا برحمت خود در آورد.
و اگر مرد و زن مسلمان مکّه جدا بودند کافران آنجا را عذابی دردناك میکردیم 26 چه آنها تعصّب و گردنفرازي روزگار
جاهلیّت بدل گرفته بودند [که از نوشتن بسم اللّه در پیماننامهي حدیبیه خودداري کردند و از راه دادن مسلمانان بمسجد الحرام
ننگ داشتند] پس خداوند آرامش خود بر پیغمبر و مؤمنین فرو فرستاد [تا تعصّب کافران ندیده گرفتند] و ایشان را از کلمهي تقوي
و سخن پرهیزگاري جدا نداشت که آنها [ صفحه 9] بآن سزاوارتر بودند و مرد یکتاپرستی چه خداوند داناي بر همه چیز بوده است
27 که خواب پیغمبرش راست کرد و البتّه شما سر تراشیده و موي کوتاه کرده و ناخن گرفته، آسوده بمسجد الحرام میروید و ترس
ندارید پس آنچه را شما ندانید او بدانست که پیش از رفتن بمسجد الحرام گشایش و فتحی بزودي براي شما فراهم کرد [در حدیبیه
یا خیبر پس بدانید که] 28 او کسی است که پیغمبرش را برهبري و دین درست فرستاد تا بر همه ادیان چیرهاش کند و بس است
گواهی خداوند بر دین و پیغمبري 29 چون محمّد پیغمبر خدا است و همرهانش بکافران سختگیرند و با خود نرمدل که ببینی برکوع
و سجودند و بخشش خداوندي بخواهند و پسند او را و در چهرهشان نشان سجده نمودار است. اینگونه مردمند که در تورات و
انجیل مثلشان یاد شده است بمانند زراعتی که شاخ خود را ز خاك بدر آورد و کومکش کرد تا تناور و استوار شد و برین خود
چنان بایستاد که کشاورزان را بزیبائی خود شگفت آرد [چنین است کشت دین محمّد بدلها] تا کافران را بپرورش مؤمنان خشمگین
کند و خداوند بآنها که مؤمن شدند نوید داده است که بنیکوکارانشان مزد بزرگ دهد. سخن مفسّرین: ابو الفتوح: اینکه سوره
مدنی است و بیست و نه آیه است طبري: عبد اللّه مسعود گفت: از حدیبیه برگشتیم و براه براي آسایش منزل کردیم و بخواب رفتیم
و بتابش آفتاب بیدار شدیم و پیغمبر هنوز به خواب بود. با یکدیگر گفتیم قضاي نماز بجاي آریم که پیغمبر بیدار شد و فرمود: بهر
جور که نماز میخواندید اگر فراموش کردید یا بخواب ماندید بهمان جور بخوانید در اینکه میان شتر پیغمبر را گم کردیم و گشتیم
تا آن را در پاي درختی یافتیم که مهارش بشاخهي آن گیر کرده بود. آوردند و آن حضرت سوار شد و براه میرفتیم که وحی بر آن
حضرت آمد و در چنین حال بر پیغمبر بسیار، سخت میگذشت و چون برگذار شد و آن حضرت آسوده گشت ما را خبر داد که
757 [ صفحه - سورهي إِنّا فَتَحنا نازل شده است. و مجمّع بن حارثهي انصاري که از قاریهاي قرآن بود گفت: با پیغمبر -قرآن- 744
10 ] بحدیبیه بودیم و چون از آنجا بر میگشتیم ناگهان مردم در جنب و جوش شدند و بعضی پرسیدند چه خبر است! گفتند: بر
براء بن عازب گفت: شما مردم فتح مکه را میدانید ولی ما روز حدیبیه را که نام .« الخ «- إِنّا فَتَحنا لَکَ » پیغمبر وحی آمده است
1 کشف: در اینکه سوره « إِنّا فَتَحنا » 176- چاهی است در بیابان میدانیم و هزار و پانصد نفر بودیم به همراه پیغمبر. -قرآن- 152
و منسوخ در اینکه آیه نیست و « وَ ما أَدرِي ما یُفعَل بِی-- الخ » که ناسخ اینکه آیه است « لِیَغفِرَ لَکَ اللّه-ُ الخ » ناسخ یک آیه است
در مقصود از اینکه فتح اختلاف است: 1- قتاده گفت مقصود فتح مکّه است 2- مجاهد گفت: مقصود فتح خیبر است 3- عموم
90 -قرآن- - 16 -قرآن- 66 - مفسّرین معتقدند که مقصود صلح حدیبیه است. و اینکه را فتح بزرگ گفته است براي اینکه: -قرآن- 1
- -1 گفتگوي با مشرکین و صلح یا جنگ با آنها دشوار بود و خدا اینکه را آسان کرد و بکار مسلمانان گشایش داد 2 165-131
وَ» الخ 3- بمؤمنین وعدهي نصرت داد به اینکه آیه «-ُ لِیَغفِرَ لَکَ اللّه » آیت مغفرت و آمرزش در اینکه موقع نازل شد باین آیه
الخ 4- بدنبال آن غنیمتهاي خیبر بچنگ آمد 5- خبر پیروزي دولت رم بآن هنگام رسید و راستی پیغمبر نمودار شد «-ُ یَنصُرَكَ اللّه
و مسلمین شاد شدند چون کافران مکّه اینکه را دروغ میپنداشتند « وَ هُم مِن بَعدِ غَلَبِهِم سَیَغلِبُونَ » که در اینکه آیه گفته شده است
که باخبار پیغمبر و قرآن رومیها پیروز شدند 6- در اینکه روز مشرکین و مسلمین بیکدگر آمیختند و کافران باسلام آشنا شدند و در
222 -قرآن- - دلشان جایگیر شد و ز ان پس بمدّت سه سال گروهی بسیار مسلمان شدند و شوکت اسلام فزون شد. -قرآن- 194
صفحه 20 از 325
511 أبو الفتوح: در معنی اینکه جمله سه قول است: 1- یعنی قلعه و شهر براي شما گشودیم که در حدیبیه - -305-279 قرآن- 466
صلح شد و فتح مکّه مولود از آن است و فتح خیبر در میان اینکه دو بود 2- چون فتح بمعنی گشایش بوسیلهي دلیل و حجت نیز
هست در اینکه آیه مقصود گشایش اسلام است بأدلّهي ظاهرهي عقلی و شرعی 3- [ صفحه 11 ] فتح بمعنی قضا و حکم نیز هست
یعنی پروردگارا میان ما مردم حکم و قضاوت بحق کن و حاکم را فتّاح مینامند و «ِّ رَبَّنَا افتَح بَینَنا وَ بَینَ قَومِنا بِالحَق » مثل اینکه آیه
عبد اللّه عبّاس گفت: شنیدم زنی عرب با شوهر خود میگفت بینی و بینک الفتّاح یعنی حاکم باید میان من و تو باشد. و معنی آیه
اینکه است: اي محمّد ما براي تو حکم روشن و قضاوت نمودار کردیم که چیره باشی و یاري شوي و دین تو بر همه نمودار شود
-4 فتح بمعنی خبردار شدن و نمود امري و اطّلاع است و مسئله مشکلی که معلوم شود میگویند گشاده و فتح شد و اینکه فرمودهي
یعنی پیغمبر هزار در از علم بمن آموخت که از هر دري « علّمنی رسول اللّه الف باب من العلم فتح لی من کل باب الف باب » علی
هزار در گشاده شد. مقصود همین است که خبردار و مطّلع شدم و نمودار شد و معنی آیه اینکه است: ما نمودار و اعلام کردیم براي
کشف اللّه عنک و فرّج عنک و » تو دینت را بسیار آشکار و همه کس فهم 5- فتح بمعنی بردن غم و کشف هم است که میگویند
و اینکه هر سه جمله در معنی نزدیکند و معنی اینکه است که ما غمهاي تو را برداشتیم و کشف غم تو کردیم. -قرآن- « فتح علیک
106-52 طنطاوي: معنی اینکه آیه امروز باین صورت نمودار شده است که دین اسلام به چین و ژاپن رسیده است و در آنجا هم
الخ 2 مجمع: اینکه جمله را چند معنی کردهاند که هیچکدام با عصمت «- لِیَغفِرَ لَکَ اللّه ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ » . مسلمان زیاد شده است
و بیگناهی پیغمبران سازش ندارد 1- خدا میآمرزد گناهان پیش از پیغمبري تو و بعد از آن را 2- آنچه پیش از فتح از تو سر زده و
آنچه بعد از فتح 3- آنچه انجام شده و آنچه انجام نشده اگر انجام بشود میآمرزیم 4- آنچه از آدم و حوا سرزده ببرکت تو
میآمرزیم و آنچه از امّت تو پس از آن است بدعاي تو میآمرزیم 5- گناهان صغیرهي مقدّم و مؤخّر تو را میآمرزیم. و دوستان و
هم مذهبهاي ما شیعه دو معنی کردهاند: 1- یعنی گناه جلو و جلوتر امت تو را میآمرزیم و جهت نسبت گناه امت بخود پیغمبر
57 [ صفحه 12 ] که بمفضّل - کمال وابستگی آن حضرت است با امت و از امام صادق [ع] نیز اینکه معنی نقل شده است -قرآن- 1
بن عمر و عمرو بن یزید فرمود: پیغمبر گناه نداشت و خداوند گناه پیروان او را عهدهدار شد که بیامرزد 2- سیّد مرتضی گفته است:
من ذنبهم » ذنب مصدر است و ممکن است اضافه بفاعل خود شود و هم بمفعول خود و در اینکه جمله اضافه به مفعول است یعنی
یعنی گناهی که مردم با تو کردند و- جلوگیرت شدند که بمسجد الحرام بروي میآمرزد، و معنی آمرزش با اینکه توضیح: « الیک
نسخ و بردن احکامی است که باید با دشمنانش رفتار شود و نیز آنچه با تو بخواهند رفتار کنند نابود میکند و میپوشد بواسطهي
اینکه است که فتح و گشایش وسیله میشود که گناه آنها در رفتار با تو « إِنّا فَتَحنا » به جملهي جلو « لِیَغفِرَ لَکَ » فتح. پس ارتباط
پوشیده شود که نه تو مجبور باشی با آنها بدشمنی رفتار کنی و نه آنها بتوانند بتو و مسلمین آزار و اهانت کنند. و نیز چند معنی
633- 600 -قرآن- 618 - دیگر براي اینکه جمله گفتهاند: 1- اگر در گذشته گناه کردهاي یا بآینده گناه کنی میآمرزیم. -قرآن- 583
آنچه براي دیگران جایز است برتري مقام پیغمبر آنرا « حسنات الابرار سیئات المقرّبین » مقصود از گناه ترك مستحب و بهتر است که
2 طبري: یعنی دینی که راهش « وَ یَهدِیَکَ صِ راطاً مُستَقِیماً » [ 179 [ صفحه 13 - پاورقی- 177 - .«1» براي آن حضرت ناروا میدارد
36 مجمع: یعنی خدا پایدار بدارد تو را براهی - مستقیم و بیکجی باشد و تو را بسوي رضاي حق برد، خدا راهنمائیت کند. -قرآن- 1
5 مجمع: اینکه جمله چند معنی شده است: 1- یعنی « أَنزَلَ السَّکِینَۀَ فِی قُلُوب-ِ- الخ » . که هر کس بآن راه رود به بهشت رسد
خداوند بآنها لطفی کرد که بر بینائیشان افزوده شد و دل و قلبشان آرام شد بواسطهي نشانهها و دلیلها که بر توحید براي آنها
نمودار کرد. و اینکه نعمتی است براي مؤمنین که کافران محروم هستند چون روح آرامش در دل ندارند و بکمترین تردید و شبهه
آرامش خود از دست میدهند 2- معنی سکینه یاري مؤمنین است که بواسطهي آن دلهاشان آرام میشود و در جنگ قدمشان ثابت
40 کشف نوشته: سکینه آرامی است - میماند 3- یعنی آنچه تعظیم خدا و پیغمبر ممکن است خداوند در دلشان قرار داد. -قرآن- 1
صفحه 21 از 325
که حق جل جلاله فرو فرستد بر دل دوستان خویش آزادي آن دلها را و آن در دو چیز است: در خدمت و در یقین اما سکینهي در
خدمت سه چیز کرد: کار بر سنت کرد تا باندك توانگر گشت. و بر اصل اعتماد کرد تا از وساوس آزاد گشت. و خلق در آن
فراموش کرد تا از ریا آزاد گشت. و سکینهي در یقین، در دل سه چیز کرد: بقسمت قسام رضا داد تا از احتیال بیاسود. و ضرر و نفع
از یک جا دید تا از حذر فارغ گشت. و و کیل بپسندید تا از علایق رها شد. نشان اینکه سکینه که در دل فرود آید آن است که:
مرد بخشاینده و بخشنده گردد بخشایشی که همهي دنیا بکافري بخشد و منت ننهد بخششی که همه نعیم عقبی بمؤمنی بخشد و گر
بپذیرد منت دارد. اینکه است سنّت جوانمردان و سیرت ایشان. تأویلات کاشانی: سکینه روشنی دل است که آنچه بآن بیند با نشاط
و شاد شود و آسوده خاطر و اینکه روشنی پس از علم الیقین نمودار میشود عین- [ صفحه 14 ] الیقین بدنبال دارد و مانند وجدان
یقینی است که با خود لذّت و شادي همراه دارد. تفسیر شریف لاهیجی: در کافی حدیث بسیار نقل کرده است که مقصود از سکینه
4 فخر: اینکه جمله بچند جور معنی میشود: 1- چون بتدریج تکالیف براي آنها میرسد مانند احکام « لِیَزدادُوا إِیماناً » . ایمان است
نماز و روزه و غیره و آنها میپذیرند پس بر ایمان خود میافزایند 2- بواسطهي رسیدن سکینه بدلهاشان صبر کردند و آنچه
میدانستند که پیغمبر راست میگوید و آنها چیره خواهند شد بچشم دیدند و علم الیقین آنها بعین الیقین مبدّل شد 3- در نهاد خود
مؤمن بودند و با دلیل و برهان بر ایمان فطري خود افزودند 4- باصول دین مؤمن بودند فروع دین پذیرفتند پس باین پذیرش بر
4 فخر: مناسبت اینکه جمله با جلو اینکه است که خدا قشونی از ملائکه و جنّ « وَ لِلّه جُنُودُ- الخ » 23- ایمان خود افزودهاند. -قرآن- 1
و انس و زلزله و صاعقه در اختیار دارد که مشرکین را گرفتار کند ولی بوسیلهي سکینه مؤمنین را ثابت قدم کرد تا آنها را مغلوب
5 فخر: پوشاندن گناه باید پیش از داخل کردن ببهشت باشد و در اینکه جمله که بعد « وَ یُکَفِّرَ عَنهُم سَیِّئاتِهِم » 20- کردند. -قرآن- 1
گفته شده است براي اینکه است که مقصود فهماندن بهشتی بودن آنها است که با آمرزش و پوشاندن « لِیُدخِلَ المُؤمِنِینَ- الخ » از
گناهان است و ممکن است مقصود اینکه باشد که در بهشت مشمول کرامت حق هستند که در آنجا زشتیهاي معنوي و اخلاق رذیله
6 « وَ یُعَذِّبَ المُنافِقِینَ- الخ » 163- 37 -قرآن- 138 - نابود است چنانکه زشتیهاي مادي و پلیدیهاي بدنی در آنجا نیست. -قرآن- 1
30 مجمع: چون بمؤمنین وعدهي بهشت داده شد بدنبال آن کافران - طبري: یعنی فتح کردیم تا منافقین را آزار کنیم. -قرآن- 1
تهدید بعذاب شدند. [ صفحه 15 ] فخر: یعنی: افزایش ایمان شما موجب بهشت است براي شما در آخرت و موجب عذاب منافقین
7 فخر: اینکه آیه در آیت چهارم آمده است و تکرار آن براي اینکه است که « وَ لِلّه جُنُودُ- الخ » . است بدست شما در اینکه عالم
فرستادن لشکر یا براي عذاب است یا براي آسایش در آیت اول که گفته شده است بدنبال نام مؤمنین و از اینکه جهت بدنبال اینکه
که علم با حکمت نشانهي رحمت است و در نوبت دوّم که گفته شده است بدنبال عذاب « عَلِیماً حَکِیماً » جمله گفته شده است
چون عزّت و برتري با « عَزِیزاً حَکِیماً » منافقین آورده شده است و نشانهي آزار است و از اینکه جهت در آخر گفته شده است
حکمت علامت قدرت بر عذاب است پس در اوّل براي فهماندن قدرت خداوندي است به رحمت بر مؤمنین و دوّم براي نشان دادن
533 مثنوي در دفتر چهارم، تهدید سلیمان به بلقیس: - 318 -قرآن- 514 - 20 -قرآن- 299 - قدرت است بر آزار مشرکان. -قرآن- 1
جمله ذرّات زمین و آسمان || لشکر حقّند گاه امتحان باد را دیدي که با عادان چه کرد ||! آب را دیدي که با طوفان چه کرد!
آنچه بر فرعون زد آن بحر کین || و آنچه با قارون نموده است اینزمین و آنچه آن با بیل با آن پیل کرد || و آنچه پشّه کله آن مرد
خورد و آنکه سنگ انداخت داودي بدست || گشت سیصد پاره و لشکر شکست سنگ میبارید بر اعداي لوط || تا که در آب
سیه خوردند غوط گر بگویم از جمادات جهان || عاقلانه یاري پیغمبران مثنوي چندان شود که چل شتر || گر کشد عاجز شود از
با یاء بصیغهي غایب نیز خوانده شده است یعنی تا کافران ایمان بیاورند و شما مسلمانان « لیؤمنوا » : 9 مجمع « لِتُؤمِنُوا بِاللّه-ِ الخ » بار پر
پیغمبر را احترام و یاري کنید. و قرائت مشهور با تاء بصیغهي خطاب است یعنی تا شما مؤمن شوید و پیغمبر را احترام کنید. و چون
- ضمیر تُعَزِّرُوه وَ تُوَقِّرُوه براي پیغمبر است عدّهي زیادي از قاریها در تعزّروه وقف کردهاند تا در تسبّحوه که ضمیر براي -قرآن- 1
صفحه 22 از 325
331 [ صفحه 16 ] اللّه است آغاز مطلب باشد. و بعضی گفتهاند همهي اینکه ضمیرها براي اللّه است و معنی اینکه - -23 قرآن- 301
10 « الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ- الخ » . است که مؤمن بخدا و رسول شوید و خدا را فرمان برید و یاري کنید و بصبح و شام تسبیح کنید
تأویلات: چون در نهاد و سرشت آن مردم مناسبت با پیغمبر بوده است و انس بآن حضرت و در پیمان روز الست موافقت کردهاند
باین روز هم سرشت خود را نمودار کردند و بیعت نمودند. و چون پیغمبر فانی در حق بود و مظهر ذات و صفات حق،ّ پس بیعت با
آن حضرت بیعت با خدا است و دست پیغمبر منظور دست و قدرت خداوندي است، پس دست خداوند است که روي دست آنها
27 دُ اللّه فَوقَ - است و در گرو دست و قدرت حق هستند که اگر وفا به پیمان کنند سود برند و اگر بشکنند زیان آن بینند. -قرآن- 1
20 ابو الفتوح: چون در هنگام بیعت پیغمبر با مسلمانان دست میداد گفته شده است: چنان پندارید که اگر خدا دست « أَیدِیهِم
و مثل اینکه جمله است فرمودهي پیغمبر که صدقه اوّل بدست خدا میرسد بعد بدست فقیر .«2» داشت دست پیغمبر بجاي آن است
یعنی صدقه و بخششها را خدا میگیرد. و چند معنی دیگر کردهاند: و مثل اینکه جمله است «ِ وَ یَأخُذُ الصَّدَقات » چون در قرآن است
یعنی صدقه و بخششها را «ِ وَ یَأخُذُ الصَّدَقات » فرمودهي پیغمبر که صدقه اوّل بدست خدا میرسد بعد بدست فقیر چون در قرآن است
1- عقد خدا بالاي عقد آنها است و 344- 199 -قرآن- 319 - 33 -پاورقی- 197 - خدا میگیرد. و چند معنی دیگر کردهاند: -قرآن- 1
اینکه درست نیست چون عقد بمعنی عهد است و برتري عهد خدا در اینجا بی معنی است 2- یعنی یاري خدا برتر است از یاري شما
- را بمعنی یاري بکار نمیبرد و بجاي چیرگی و نعمت و خوشی بکار میبرد 3 « ید » و اینکه معنی درست نیست چون عرب کلمهي
یعنی نعمت هدایت خدا بالاي نعمت فرمانبري ایشان است و اینکه نیز خوب نیست چه نعمت در اینجا مناسب نیست و بهتر همان
معنی است که در اول گفتیم و مقصود از بیعت بیعت رضوان است که در حدیبیه بزیر درخت بود. و جابر انصاري گفت: اگر
چشمم سالم [ صفحه 17 ] بود جاي آن درخت را بشما نشان میدادم و ما در آنجا با پیغمبر بیعت کردیم که تا دم مرگ بجنگیم و
سَیَقُول لَکَ » . نگریزیم و کسی از اینکه بیعت برنگشت مگر جدّ بن قیس که او منافق بود و در زیر شتر پنهان شد و با ما نیامد
11 چون پیغمبر خواست براي انجام عمره [یکی از عبادات است بمانند حج]ّ بمکّه رود از اعراب دور و بر مدینه « المُخَلَّفُونَ- الخ
دعوت کرد که با او عمره گزارند تا مبادا قریش بجنگ برابر آن حضرت آیند و نگذارند وارد مکه شود و خود لباس احرام پوشید و
که دعوت پیغمبر بآنها رسید گفتند: « جهینه و مزینه » شتر براي قربانی آماده کرد تا مردم بدانند که آهنگ جنگ ندارد. قبیلههاي
چگونه بسوي مردمی برویم که بر سر محمّد آمدند و یارانش را کشتند [مقصود جنگ احد است که اعراب بسوي مدینه آمدند و
حمزه عموي پیغمبر در آن جنگ شهید شد- مترجم] اینکه سخن را با خود گفتند و نرفتند و چون پیغمبر برگشت و آنها را سرزنش
کرد از تخلّف و همراهی نکردن آنها با پیغمبر عذر آوردند که ما گرفتار کار زندگی و خانوادهي خود بودیم و نتوانستیم با تو
همراهی کنیم. خداوند به اینکه آیه پیغمبر را خبر میدهد که چون از صلح حدیبیه بر گردي و از آنها بپرسی چرا نیامدید! چنین
11 کشف: پس از آنکه پیغمبر از حدیبیه « فَاستَغفِر لَنا » 1029- 34 -قرآن- 1008 - قرآن- 1 - .« شَ غَلَتنا أَموالُنا » جواب خواهند داد که
برگشت آنها که دعوت پیغمبر نپذیرفته بودند عذر آوردند و گفتند: براي ما استغفار کن و اینکه جمله کنایه از قبول عذر بوده است
11 مجمع: با ضم و فتح ضاد « أَرادَ بِکُم ضَ  را » 18- چون پیغمبر عذر هر کس را که میپذیرفت برایش استغفار میکرد. -قرآن- 1
معجزهي پیغمبر است که او را از غیب خبر دادند و آنچه « بَل ظَنَنتُم- الخ » قرائت شده است و آیت پس از اینکه که گفته شده است
آن اعراب با خود میاندیشیدند در اینکه آیه نمودار شد که بدبین بودید و گمان داشتید که پیغمبر و مسلمین کشته میشوند و بر
] 23- 15 کشف: چون از حدیبیه برگشتند نوید فتح خیبر رسید -قرآن- 1 « ذَرُونا نَتَّبِعکُم » 137- 23 -قرآن- 122 - نمیگردند. -قرآن- 1
صفحه 18 ] که غنائم آنجا در عوض رنج سفر حدیبیه است و فقط مال آنها است که در آن سفر شرکت کردند. از اینکه روي خدا
به پیغمبر [ص] خبر میدهد که مردم متخلّف از اینکه سفر خواهش خواهند کرد که با شما بجنگ خیبر همراه شوند تا غنیمت برند،
بی الف است و مقصود اینکه است: آنها میخواهند وعدهي « کلم الله » بقرائت حمزه و کسائی «ِ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّه » و جملهي بعد
صفحه 23 از 325
خداوندي را عوض کنند که غنیمت خیبر خاصه مسافرین حدیبیه است. از اینکه روي بدنبال اینکه جمله گفته شده است. -قرآن-
یعنی چون کلام خدا و وعدهي او محرومیّت دیگران است شما هرگز نمیتوانید باین جنگ و غنیمت با ما « لَن تَتَّبِعُونا » 315-286
41 یعنی شما را دعوت میکنند - 16 طبري: 1- بعضی گفتهاند: -قرآن- 1 « سَتُدعَونَ إِلی قَوم أُولِی بَأس-ٍ الخ » 20- باشید. -قرآن- 1
« هوازن و ثقیف » بجنگ با ایران که بسیار سخت و نیرومند است 2- بعضی گفتهاند یعنی بجنگ روم و ایران 3- یعنی بجنگ قبیلهي
لَیسَ » . دعوت میشوید که دو قبیلهي نیرومند هستند و مقصود جنگ حنین است 4- بجنگ با مسیلمهي کذّاب دعوت خواهید شد
17 مجمع: مقاتل گفته است: اینکه جمله براي پذیرش عذر مردم گرفتار باین بیماریها است که در سفر « عَلَی الَأعمی حَرَج-ٌ الخ
18 طبري و کشف- الأسرار: اینکه « رَضِیَ اللّه عَن المُؤمِنِینَ إِذ یُبایِعُونَکَ تَحتَ الشَّجَرَةِ » 32- حدیبیه نتوانستند همراه شوند. -قرآن- 1
آیه براي مردمی نازل شد که بسفر حدیبیه با پیغمبر بودند و آنها را اصحاب بیعۀ الرّضوان نامیدند و تفصیل آن سرگذشت اینکه
است که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله در سال ششم هجرت آهنگ زیارت کعبه کرد و هفتاد شتر براي قربانی آماده کرد و چون مردم
مکّه از کار پیغمبر خبردار شدند فراهم شدند و اسلحه آماده کردند که بهیچ روي نگذارند آن حضرت بمکه وارد شود. پیغمبر
راهنما خواست تا از راهی بروند که قریش خبردار نشود. بروایت طبرسی از عروة، مردمی از خزاعه را براهنمائی برداشت و او آنها را
76 [ صفحه 19 ] نفر جلوگیر آن حضرت و آمادهي جنگ - از کوه و دره برد تا ببیابان حدیبیه رسیدند و عکرمه با پانصد -قرآن- 1
شد. مسلمانان که احرام پوشیده و از جنگ ممنوع بودند، متعرّض آنها نشدند و پیغمبر خراش بن امیّۀ الخزاعی را به مکّه فرستاد تا با
مردم آنجا گفتگو کند که آهنگ جنگ ندارند و براي زیارت کعبه آمده و شتر نر خود بنام ثعلب باو داد که سوار شد و رفت،
مردم مکّه که دانستند شتر از پیغمبر است آن را پی کردند و خواستند خراش را بکشند گروهی جلوگیري کردند تا او فرار کرد و
خود را به پیغمبر رساند و سرگذشت خود را گفت پیغمبر بعمر فرمود تو برو و با اینکه مردم سخن بگو، او عرض کرد: آنها از من
گذشتهي خوبی ندارند و از خویشان من کسی آنجا نیست که پشتیبانم باشد، عثمان را بفرست چه او خوش سابقه است و
خویشاوندان دارد که نگهداریش میکنند، آن حضرت او را فرستاد که برو و با آنها بگو من بجنگ نیامدهام بگذارید زیارت کنیم
و برگردیم، عثمان رفت و مردي از خویشان او بنام ابان بن سعید بن عاص او را امان داد و با خود سوار کرد و بمکّه برد تا با اشراف
قریش ابلاغ پیغام کند. آنها او را نگذاشتند که برگردد و در اینکه میان لشکر اعراب در پی فرصت بودند که شبانه آسیبی بمسلمین
رسانند و آنها بیدار بودند و شرّ آنها را دفع کردند و چند نفر از دو طرف زخمی شدند و چند نفر اسیر مسلمین شدند و خبر آمد که
عثمان را کشتهاند. چون پیغمبر اینکه را شنید اندوهناك شد و سوگند یاد کرد که اگر عثمان را کشته باشند میجنگم تا سزاي آنها
را بدهم و برخاست و بزیر آن درخت که قرآن نام برده رفت و مردم را آواز کرد که با او بیعت کنند بر مقاومت در برابر دشمن و
نگریزند و اوّل کسی که بیعت کرد مردي از بنی اسد بود که او را ابو سنان بن وهب میگفتند و مردم میگفتند پیغمبر از مردم
بیعت بر مرگ میگیرد جابر انصاري گفت: پیغمبر بیعت بر مرگ نگرفت بلکه بیعت گرفت که بجنگیم و فرار نکنیم و همه آن
مردم بیعت کردند غیر جدّ بن قیس که بشکم شتر خود چسبید تا او را نبینند و شمارهي آنها را هزار و سیصد و هزار و چهار صد و
هزار و پانصد و هزار و پانصد و بیست و پنج نفر روایت کردهاند. چون بیعت تمام شد و آمادهي جنگ [ صفحه 20 ] شد اعراب
ترسیدند. عروة بن مسعود ثقفی را فرستادند که حضور پیغمبر رسید و سخنانی پند آمیز بسود خودشان گفت و ابو بکر جوابش داد
که شما بپشتیبانی بتها میجنگید و ما در راه خدا. در اینکه میان عروه دید که مسلمانان چندان احترام از پیغمبر میکنند که سر
بسویش بلند نمیکنند و آهسته در حضورش سخن میگویند و آب دهان و وضوي او را بتبرّك میگیرند و دست بدست میکنند
او بر- گشت و بأعراب گفت: من دربار پادشاهان روم و ایران دیدم و کسی به آنها چندان احترام نکند که مردم محمّد با او رفتار
میکنند و اگر روي بمغرب و مشرق کند بر همه چیره شود. مردي از بنی کنانه گفت: من میروم و خبر درست میآورم چون بآن جا
نزدیک شد پیغمبر فرمود: اینکه از مردمی است که بشتران قربانی با چشم احترام مینگرند شما شتران نزد او برید مردم با لباس
صفحه 24 از 325
احرام و شتران قربانی بجلو او رفتند و صدا بلبّیک که از آداب حج است بلند کردند. او گفت: سبحان اللّه که چنین مردم را روا
نیست از حج جلو بگیرند. مردي دیگر بنام حلیس بن علقمه که شخصیّت و قبیلهاي داشت نزد مسلمین رفت و آنها را بآن صورت
دید و برگشت و گفت: روا نیست اینها را از حج جلوگیر شوید و اگر سخنم نپذیرید چندان از افراد قبیلهام فراهم کند که شما
توانائی برابري با آنها نداشته باشید اعراب از اینکه گفتگوها ترسیدند و آهنگ صلح کردند و سهیل بن عمرو را براي پیمان صلح
یعنی کارها رو براه شد. و اینکه پیمان « سهّل لکم من امورکم » فرستادند و چون پیغمبر او را دید بعادت عرب بنام او فال زد و فرمود
فَتحاً » 572- قرآن- 558 - .« إِنّا فَتَحنا- الخ » که سهیل با پیغمبر استوار کرد همان است که در اوّل سوره، فتح نامیده شده است باین آیه
17 مجمع: قتاده و بیشتر مفسّرین گفتهاند: مقصود فتح خیبر است که چون پیغمبر از سفر حدیبیه برگشت و در مدینه بیست « قَرِیباً
شب ماند روانهي قلعههاي خیبر شد و یکی پس از دیگري را فتح کرد. جبّائی گفته است مقصود فتح مکّه است. و جملهي بعد
302 [ صفحه 21 ] خیبر دانستهاند و بعضی گفتهاند اموال هوازن - 18 -قرآن- 281 - بعضی غنیمتهاي فراوان -قرآن- 1 « مَغانِمَ کَثِیرَةً »
- 20 طبري: اختلاف است که مقصود از اینکه جمله چه است: 1 «ِ فَعَجَّلَ لَکُم هذِه » . است که بعد از فتح مکّه نصیب مسلمین شد
قتاده و مجاهد گفتهاند: یعنی اینکه غنیمتهاي خیبر را بزودي بشما رساند 2- إبن عبّاس گفته است: یعنی اینکه سودي که زود خدا
20 طبري: قتاده گفته است: یعنی در سفر حدیبیه و خیبر « وَ کَف أَیدِيَ النّاس عَنکُم » 27- بشما رساند صلح حدیبیه بود. -قرآن- 1
خدا جلوگیر دشمنان شما شد که بخانواده و اموال شما در مدینه حمله کنند و بغارت ببرند. بعضی گفتهاند: مقصود اعراب است که
وَ» 38- بحدیبیه جلوگیر آن حضرت شدند از رفتن بمکّه خداوند جلوگیرشان شد که نتوانستند به مسلمین آسیب رسانند. -قرآن- 1
21 مجمع: یعنی غنیمت دیگر یا گشودن آبادي دیگر بشما وعده کرده است. قتاده گفته است یعنی فتح مکه « أُخري لَم تَقدِرُوا
نصیب شما است مجاهد گفته است یعنی آنچه از آن ببعد بدست مسلمین فتح شده است. إبن عبّاس گفته است: یعنی فارس و روم
میفهماند « بِبَطن مَکَّۀَ » 24 فخر: کلمات «ِ کَف أَیدِیَهُم عَنکُم وَ أَیدِیَکُم عَنهُم بِبَطن » 27- که در آینده براي شما معیّن است. -قرآن- 1
که جلوگیري شما و آنها را از یکدگر کاري بر خلاف انتظار بوده است چون پس از آنکه مسلمانان از شهر خود دور شدند و
بنزدیک مکه و خانهي دشمن وارد شدند و اعراب دشمن خود را بنزدیک خانهي خود دیدند باید هر دو دسته از جان و دل بجنگند
که آنها اگر شکسته شوند همگی نابود میشوند و دشمن به آنها فرصت رسیدن بوطن نمیدهد اگر اینها شکسته شوند دشمن دیرینه
مِن » مال و خانه و آبرو برايشان نمیگذارد پس خداوند که دانا و بیناي همه چیز است هر دو دسته را نگهداري کرد و جملهي بعد
61 -قرآن- - دو معنی میفهماند: 1- اعلام و منّت به اینکه که دست شما مسلمین را بالاتر کرد و با -قرآن- 1 « بَعدِ أَن أَظفَرَکُم- الخ
674 [ صفحه 22 ] اینکه در خانهي کافران بودید و آنها زیاد بودند شما را برتر کرد 2- با اینکه شما چیره بودید - -95-77 قرآن- 646
و میتوانستید با آنها بجنگید جلو شما را گرفت که دست بجنگ نکردید. طبري: یعنی خدا جلو گرفت از آن اعراب که آهنگ
کردند بناگهان بر مسلمانان حمله کنند و پیغمبر فرستاد آنها را گرفتند و باسیري آوردند و آنحضرت بر آنها منّت نهاد و آزادشان
کرد. و شمارهي آنها را دوازده نفر و سی و چهل و پنجاه و هشتاد نفر گفتهاند و اینکه است مقصود از آیه که خدا دست آنها را
جلو گرفت که نتوانستند بناگهان بر شما بتازند و هم دست شما را گرفت که آنها را نکشتید و آزادشان کردید. کشف: بعضی
گفتهاند: یعنی بوسیلهي صلح حدیبیه دست شما را از یکدگر جلو گرفت که جنگ و کشتار نکردید. و بعضی گفتهاند: یعنی دست
آنها را نگاهداشتیم بواسطهي ترسی که در دل آنها انداختیم و دست شما را جلو گرفتیم بواسطهي مسلمینی که بناشناس در مکه
« الخ «- وَ لَو لا رِجال مُؤمِنُونَ » بودند و شما باندیشهي آنها بودید که اگر با اعراب بجنگید آنها پایمال شوند چنانکه در آیت بعد
24 مجمع: با تاء بصورت خطاب قرائت عموم است و با یاء بصیغهي « بِما تَعمَلُونَ » 435- قرینه است براي اینکه معنی. -قرآن- 401
غایب قرائت ابو عمرو است و بقرائت اول یعنی آنچه شما دو دستهاي که جلوگیرتان شدیم بکنید خدا میداند و بقرائت دوم یعنی
در جمله آورده نشده است و معنی اینکه است: اگر مردان « لَو لا » 25 فخر: جواب «ٌ وَ لَو لا رِجال » 19- آنچه کافران کنند. -قرآن- 1
صفحه 25 از 325
26 مجمع: « إِذ جَعَلَ- تا- فِی قُلُوبِهِم الحَمِیَّۀَ » 43- 20 -قرآن- 35 - مؤمن نبودند ما جلوگیر دست شما از آنها نمیشدیم. -قرآن- 1
باشد یعنی آنها را عذاب میکردیم چون تعصّب و غیرت جاهلی بدل گرفته « لَعَذَّبنَا » اینکه جمله وابسته بجمله آیت جلو است که
127 [ صفحه 23 ] چیز سر - 55 -قرآن- 114 - 13 -قرآن- 25 - بودند. و مقصود از حمیّت جاهلی آن است که آنها به هیچ -قرآن- 1
فرود نمیآوردند و نمیپذیرفتند و گفتند: محمّد پدران ما را کشته است چگونه او را بمکّه راه دهیم که زیارت کند و مردم بگویند
محمّد و یارانش به کوري چشم ما بشهر ما آمدند و رفتند و ما نتوانستیم جلوشان را بگیریم. هرگز ما تسلیم نمیشویم. زهري گفته
است: حمیّت جاهلیّتشان اینکه بود که چون سهیل بن عمرو با پیغمبر پیمان بست و حضرت علی بدستور پیغمبر پیمان نامه نوشت و
آغاز به بسم الله کرد سهیل گفت: من رحمان نمیشناسم بنویسید بسمک اللّهم.ّ و چون خواست محمّد رسول اللّه بنویسد او گفت:
26 « کَلِمَۀَ التَّقوي » . اگر پیغمبرت میشناختیم جلوگیر تو از زیارت مکّه نمیشدیم. اینکه بیهوده گوئیها نتیجهي غیرت جاهلیّت است
ابو الفتوح: 1- ابی بن کعب گفت: از پیغمبر شنیدم که فرمود یعنی لا اله الّا اللّه 2- مجاهد و قتاده و عدهاي گفتهاند: مقصود لا اله الّا
اللّه محمّد رسول اللّه است 3- علی فرمود: مقصود لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر است 4- عطاء بن ابی رباح گفته است: مقصود لا اله الّا
21 یعنی بسم اللّه الرّحمن - اللّه وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو علی کل شیء قدیر است 5- زهري گفت: -قرآن- 1
27 ابو الفتوح: پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله پیش از سفر حدیبیه در خواب دید که با یاران « الخ «- لَقَد صَدَقَ اللّه رَسُولَه الرُّؤیا » . الرّحیم
خود بمسجد الحرام رفته و بعضی سر تراشیدهاند و عدهاي هم موي سر کوتاه کردهاند که نشانهي انجام وظایف حج است. اینکه
خواب خود را براي اصحاب نقل فرمود و چون در حدیبیه نگذاشتند پیغمبر بمکّه رود و زیارت کند و برگشت بر آن حضرت خرده
گیري کردند که تو گفتی ما سر تراشیده و موي کوتاه کرده بمسجد الحرام میرویم آن وعده چه شد! اینکه آیه بجواب آنها نازل
شد یعنی خواب پیغمبرش را خداوند راست کرد. و جملهي دنبال توضیح اینکه جمله است که خواب براي اینکه سفر حدیبیه نبوده
سخنی است که مستحب است براي انجام کار در آینده گفته «ُ إِن شاءَ اللّه » است البتّه در آینده بمسجد الحرام میروید و جملهي
778 [ صفحه 24 ] گفتهاند: 1- اینکه جمله در اینکه آیه - 47 -قرآن- 759 - شود و براي آوردن در اینکه آیه چند جهت -قرآن- 1
براي اینکه است که تا هنگام رفتن مسلمانان بمسجد الحرام عدهاي خواهند مرد و همهي آنها که در وقت نزول آیه بودهاند وقت
جنبش بسوي مسجد زنده نخواهند بود از اینکه روي گفته شده است از شما مسلمانان آنها که خدا بخواهد و بسرنوشت او کرده
نیست و مشروط نشده است بلکه معنی اینکه است که البتّه با کومک و « اگر خدا بخواهد » درون مسجد میروید. دوم- معنی جمله
سرنوشت حق خواهید رفت 3- مقصود شرط نیست که خدا نداند و شرط کند بلکه آوردن اینکه جمله براي آموختن بمردم است
بمعنی شرط و اگر نیست و بمعنی اذ و چونکه میباشد یعنی البتّه میروید چون خدا « إِن » - که در وعدهي بآینده اینکه را بگوئید 4
است « امر » بمعنی « شاءَ » 658 چون امر و مشیّت در معنی متناسب هستند - خواسته است 5- ابو القاسم بلخی گفته است: -قرآن- 652
یعنی اگر دستوري از سوي حق رسید خواهید رفت 6- اینکه جمله از گفتار پیغمبر [ص] است نه سخن حق که نداند مشیت خودش
49 مجمع: بعضی - چیست! بلکه پیغمبر میگوید اینکه ورود بمسجد در صورتی است که خدا بخواهد و مشیّت او باشد. -قرآن- 43
گفتهاند: اینکه جمله مربوط بکلمهي آمنین است یعنی البتّه وارد مسجد خواهید شد و اگر خدا بخواهد آسوده دل نیز خواهید بود.
27 یعنی فتح خیبر که پیش از ورود بمکّه بود و بعضی گفتهاند یعنی صلح حدیبیه که بهترین گشایشها براي مسلمانان « فَتحاً قَرِیباً »
28 مجمع: یعنی تا خداوند دین اسلام را بوسیلهي برهان و دلیل بر همهي ادیان برتر کند. «ِ لِیُظهِرَه عَلَی الدِّین کُلِّه » 18- بود. -قرآن- 1
و بعضی گفتهاند: یعنی بغلبه و نشر اسلام در شهرها، که تکمیل چیرگی و رسیدن اسلام بهمه شهرها هنگام ظهور مهدي موعود [ع]
41 کشف: یعنی هنگام فرود آمدن عیسی از آسمان دین اسلام برتر همهي ادیان خواهد بود. بعضی گفتهاند - خواهد بود. -قرآن- 1
چون دین اسلام بهمه جا رسید و بر بعضی شهرها بر دیگر ادیان چیره شد مانند اینکه است که بر همهي آن شهرها و دین [ صفحه
براي محمّد است یعنی محمّد را بر همهي اهل دین چیره و برتر کند و یا بر «ُ لِیُظهِرَه » 25 ] آنجا برتري دارد. بعضی گفتهاند: ضمیر
صفحه 26 از 325
29 ابو « سِیماهُم فِی وُجُوهِهِم مِن أَثَرِ السُّجُودِ » 54- همهي احکام دین او را مسلّط کند که برایش کامل و نمودار باشد. -قرآن- 40
الفتوح: در مقصود از اینکه جمله اختلاف است: 1- إبن عبّاس گفته است: یعنی در روز قیامت نوري بصورت دارند که نشانهي
سجدهي آنها است در دنیا 2- شهر بن حوشب گفت: جاي سجده ایشان در قیامت مانند ماه شب چهارده است 3- مجاهد گفت: اثر
خشوع و تواضع از رويشان نمودار است 4- عمر بن عطیّه گفت: یعنی از زردي روي و اثر بیخوابی نمودار است که مرد سجودند
-5 إبن جریج گفت: اثر سجود سنگینی است و روشنی صورت 6- سعید جبیر گفت: چون بر زمین، سجده میکنند اثر خاك بر
52 کشف: ابو العالیه گفته است: یعنی چون بر خاك سجده میکنند نه بر پارچه و بافتنی اثر آن - پیشانیشان نمودار است. -قرآن- 1
29 ابو الفتوح نوشته است: اینکه مثلی است که خداي تعالی زد، رسول را و اصحاب او را « کَزَرع أَخرَجَ شَطأَه-ُ الخ » . نمودار است
بزرعی که اوّل ترکه بزند یک شاخ باشد و آن اصل او بود که از میان دانه بیرون آید آنگه پیرامون او شاخها و برگها بر آید آنگه
خوشهها بیارد و پیرامون آن اصل در آیند و او را قوي دارند و راست دارند همچنین اصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت
او پیرامون او جان و مال بفدا کرده بآن شاخها و برگها مانند که زرع را قوي دارد در پیش او جهاد میکنند و از او ذب میکنند تا
قوي شود و راست گردد چنانکه هر که بنگرد به تعجب آید که کودکی باز مانده بی پدر و مادر یتیم، ابو طالب او را در حجر خود
گیرد خداي تعالی کار او بآن جا رساند بتربیت و به تقویت که همه عالم از او عاجز آیند و در او بشگفت فرو مانند تا کافران از او
67 [ صفحه 26 ] نوشتیم ولی - قرآن- 53 - .« إِنّا فَتَحنا- الخ » 28 سخن ما: 1- اختلاف مفسّرین را در مقصود از - بخشم آیند. -قرآن- 1
ممکن است اینکه جمله اشاره باشد بگشایش بزرگی که در حدیبیه براي اسلام و مسلمین فراهم شد. چون در آنجا میان مسلمین و
دشمن سر سخت آنها که اعراب مکه بودند صلح شد و از شر حملهي آنها بمدینه و تکرار شدن جنگهاي احد و احزاب آسوده
شدند و بدنبال آن فتح خیبر شد که یهود سر سخت آنجا تسلیم و آواره شدند و اموال فراوان بدست آمد و در آخر سال بموجب
ماده پیماننامهي حدیبیه که به پیغمبر حق داده بود با یاران خود بمکّه رود و سه روز براي زیارت آنجا بماند مسلمانان بمکّه رفتند و
با کمال قدرت طواف کردند و قدرت خود را باعراب نشان دادند. اینها جملگی فتح مبین و گشایش پیدرپی نموداري بود که بیش
بدنبالهي فتح و گشایش آورده شده است شاید براي اینکه « انزل السکینۀ- الخ » از گذشته براي پیغمبر [ص] فراهم شد. 2- جملهي
اولین بار اقدام بزیارت حج و از خود گذشتن و به خانهي دشمن دیرینه رفتن براي اطاعت از پیغمبر خود بزرگترین فداکاري بود که
موجب آرامش و سکینه شد و در آیت 18 پس از اعلام رضاي حق از آنها که در زیر درخت بیعت کردند باز گفته شده است که
بر آنها سکینه آورد براي آنکه اینکه بیعت و اظهار ایمان قلبی خود آرامش دیگري در آنها پیدا کرد، در نوبت سوّم برابر حمیّت
جاهلیّت اعراب که خود در دلشان جاي داده بودند گفته شده است: خداوند سکینهي خود را بر پیغمبر و مؤمنین نازل کرد و باین
جمله بالاترین مرتبهي ایمان و قرب آنها بحق نشان داده شده است که پس از رنج سفر و آمادگی براي مقاومت با دشمن و سر
انجام بد رفتاري آنها را نادیده گرفتن و خوي عربیّت و جاهلیّت دیرینه رها کردن و دستور پیغمبر پذیرفتن و به پیمانی که اعراب
بمیل خود نوشتند تسلیم شدن، همهي اینها نشانهي رسیدن بکمال مرتبهي آدمگري است که در فراگیري سکینه با پیغمبر شریک
أَلزَمَهُم کَلِمَۀَ التَّقوي وَ کانُوا » شدند. و از اینکه رو است که بدنبالهي اینکه جمله در آخر آیت 26 اینکه مؤمنین توصیف شدهاند که
1259 [ صفحه 27 ] رسیدند شایستهترین افراد هستند براي کلمهي - یعنی اینکه مؤمنین که بچنین کمالاتی -قرآن- 1203 « أَحَق بِها
حق و از اینکه جهت بود که چسبیده بحقشان کردیم. 3- در اینکه سوره براي همراهان پیغمبر بسفر حدیبیه، امتیازاتی چند گفته
شده است که بآیات دیگر قرآن براي کسی باین اندازه گفته نشده است: 1- بسه نوبت مشمول سکینه شدهاند. 2- در آیت 5 نوید
گفته شده است با خدا بیعت کردهاند و دست خدا « إِن الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ- الخ » بهشت و پوشاندن بدیها داده شده است 3- بآیت دهم
- مشمول رضاي حق شدهاند که برتر از آن مقامی نیست 5 « رَضِ یَ اللّه عَن المُؤمِنِینَ » روي دست آنها است 4- در آیت 18 بجملهي
نوید غنیمت بسیار بآنها داده شده است و جلوگیري شر دشمن و نمودن راه راست 6- بآیت آخر « وَعَدَکُم اللّه-ُ الخ » در آیت 20
صفحه 27 از 325
معرفی شدهاند که بکافران سختگیر و بیکدگر مهربان هستند. و نیز نشانهي عبادت از چهرهشان نمودار است و هم مقامشان بآن جا
رسیده است که مورد مثل تورات و انجیل هستند و مانند زراعت پر برکت. پس شاید بتوان گفت که اینکه عدهي هزار و چند صد
نفر همراهان پیغمبر بالاترین افراد مسلمین بودهاند که براي دیگري چنین امتیازاتی در قرآن و پایگاه اسلام محفوظ نمانده است و
شاید بفهماند که اینکه گروه از رضاي خدا و « أَلزَمَهُم کَلِمَۀَ التَّقوي وَ کانُوا أَحَق-َّ الخ » و « رضی الله عنهم- الخ » بخصوص جملههاي
کلمهي تقوي جدا نشدهاند. زیرا رضاي خدا یعنی خوب و پسند و چون از سوي حق پسندیده و خوب معرّفی شود قابل تغییر نیست
و آن که خدا از او راضی شد یعنی پسند شده در آفرینش است و شایستهي در وجود است و نیز الزام خداوندي بکلمهي تقوي یعنی
توحید و یکتا پرستی خمیرهي کس بودن و در سرشت فطرت او توحید قرار دادن که هرگز از او جدا نمیشود. پس از نظر مفاد
اینکه آیات ناچار باید تصدیق کرد آن عده افراد در زندگی منحرف نشدهاند و تا دم مرگ پسند خدا بودهاند و چسبیده بکلمهي
403 -قرآن- - 305 -قرآن- 383 - 151 -قرآن- 268 - تقوي، ولی آیا آنهائی که بعد از پیغمبر بودند و در انحرافها و دو- -قرآن- 118
1012-962 [ صفحه 28 ] دستگیها مؤثر بودند و یا جنگ و برادر کشی مسلمانان از آنها پیدا شد چگونه مشمول اینکه آیات شدهاند
اشاره باشد به اینکه «ِ فَمَن نَکَثَ فَإِنَّما یَنکُث عَلی نَفسِه » با اینکه قید و استثنا در اینکه دو آیه نیست مگر بگوئیم در آیت دهم جمله
که مفاد آن دو جمله نسبت بهمهي آن افراد نیست چون در اینکه میان کسانی هستند که اینکه پیمان را ندیده خواهند انگاشت و از
نظر مفسّرین را « یَدُ اللّه فَوقَ- الخ » 4- در آیت 10 جملهي 249- هم اکنون ملازم کلمهي تقوي و پسند خدا نیستند. -قرآن- 199
نوشتیم ولی ظاهر اینکه است که اینکه کلمه بمعنی عضو بدن و دست استعمال شده است بطور مجاز در اسناد چون در بیعت و
پیمان دست آنکه بسوي او دیگران دست دراز میکنند برتر است و با ارزش و داراي تفوق معنوي نسبت بدیگران از اینکه جهت
که بالاتر از دست آنها است و چون پیغمبر که دست خود براي بیعت آماده کرده است بفرمان خدا « فَوقَ أَیدِیهِم » گفته شده است
است پس بطور مجاز دست بخدا نسبت داده شده که گویا دست خدا است آماده شده براي بیعت و از همین جهت اوّل گفته شده
است اینکه بیعت با خدا است و بدنبال آن توضیح داده شده است که اینکه دست ما فوق و برتر از دگر دستها دست خداوندي است
چون بالاترین نماي هستی « أَلزَمَهُم کَلِمَ ۀَ التَّقوي » 5- آیت 26 جملهي 379- 46 -قرآن- 360 - و مظهر وجود حق است. -قرآن- 26
آدمی کلمه و سخن است شاید از اینکه روي کلمه براي کنایهي از هستی آورده شده است چنانکه در وصف حضرت مسیح که
کلمه به معنی ایجاد حق و خلقت مخصوصی از سوي خداوند است. پس کلمهي تقوي شاید معنی بیشتر «ُ بِکَلِمَۀٍ مِنه » گفته شده است
از آنچه مفسّرین گفتهاند داشته باشد و نیز چون الزام خداوند به معنی فطرت و سرشت است که تغییر ناپذیر است نه بمعنی وادار
کردن آدمیان کسی را بکاري که ممکن است تغییر کند و آن کس کار را انجام ندهد بلکه هر که را خداوند بهر چیز الزام کرد
253 [ صفحه 29 ] ن است اینکه جمله باین معنی - 53 -قرآن- 234 - ناگزیر بآن است و هرگز از آن جدا نمیشود، پس -قرآن- 21
باشد که در سرشت آنها وجود پرهیزکاري است و آنها موجوداتی خدا ترس، هستند و شاید بهمین مناسبت بجمله بعد توضیح شده
یعنی چون در فطرت آنها پرهیزگاري بوده است سزاوارتر بتقوي از دگر مردمی هستند « وَ کانُوا أَحَق بِها » است که گفته شده است
که وجودشان وجود پرهیزگاري نیست. چون براي عموم آدمیان استعداد و آمادگی پرهیزگاري عنایت شده است که ممکن است
546- 229 -پاورقی- 544 - قرآن- 204 - .«3» پرهیزگار بشوند یا نشوند ولی اینکه گروه خمیرهشان تقوي است و از آن جدا نمیشوند
[ 1777 [ صفحه 30 - -قرآن- 1745
سوره حجرات
اشاره
صفحه 28 از 325
49 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم - 1777- -قرآن- 1745
[ [سوره الحجرات [ 49 ]: آیات 1 تا 18
37 یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَینَ یَدَي اللّه وَ رَسُولِه وَ اتَّقُوا اللّهَ إِن اللّهَ - 1777 بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1 - -قرآن- 1745
سَمِیع عَلِیم [ 1] یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرفَعُوا أَصواتَکُم فَوقَ صَ وت النَّبِی وَ لا تَجهَرُوا لَه بِالقَول کَجَهرِ بَعضِ کُم لِبَعض أَن تَحبَطَ
أَعمالُکُم وَ أَنتُم لا تَشعُرُونَ [ 2] إِن الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصواتَهُم عِندَ رَسُول اللّه أُولئِکَ الَّذِینَ امتَحَنَ اللّه قُلُوبَهُم لِلتَّقوي لَهُم مَغفِرَةٌ وَ أَجرٌ
588 وَ لَو أَنَّهُم صَبَرُوا حَتّی تَخرُجَ إِلَیهِم لَکانَ خَیراً - عَظِیم [ 3] إِن الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِن وَراءِ الحُجُرات أَکثَرُهُم لا یَعقِلُونَ [ 4] -قرآن- 1
لَهُم وَ اللّه غَفُورٌ رَحِیم [ 5] یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جاءَکُم فاسِق بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِ یبُوا قَوماً بِجَهالَۀٍ فَتُصبِحُوا عَلی ما فَعَلتُم نادِمِینَ [ 6] وَ
اعلَمُوا أَن فِیکُم رَسُولَ اللّه لَو یُطِیعُکُم فِی کَثِیرٍ مِنَ الأَمرِ لَعَنِتُّم وَ لکِن اللّهَ حَبَّبَ إِلَیکُم الإِیمانَ وَ زَیَّنَه فِی قُلُوبِکُم وَ کَرَّهَ إِلَیکُم الکُفرَ وَ
الفُسُوقَ وَ العِصیانَ أُولئِکَ هُم الرّاشِدُونَ [ 7] فَضلًا مِنَ اللّه وَ نِعمَ ۀً وَ اللّه عَلِیم حَکِیم [ 8] وَ إِن طائِفَتان مِنَ المُؤمِنِینَ اقتَتَلُوا فَأَصلِحُوا
بَینَهُما فَإِن بَغَت إِحداهُما عَلَی الأُخري فَقاتِلُوا الَّتِی تَبغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمرِ اللّه فَإِن فاءَت فَأَصلِحُوا بَینَهُما بِالعَدل وَ أَقسِطُوا إِن اللّهَ
877 إِنَّمَا المُؤمِنُونَ إِخوَةٌ فَأَصلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُم وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُم تُرحَمُونَ [ 10 ] یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا - یُحِبُّ المُقسِطِینَ [ 9] -قرآن- 1
یَسخَر قَوم مِن قَوم عَسی أَن یَکُونُوا خَیراً مِنهُم وَ لا نِساءٌ مِن نِساءٍ عَسی أَن یَکُن خَیراً مِنهُن وَ لا تَلمِزُوا أَنفُسَ کُم وَ لا تَنابَزُوا بِالَألقابِ
بِئسَ الاسم الفُسُوق بَعدَ الإِیمان وَ مَن لَم یَتُب فَأُولئِکَ هُم الظّالِمُونَ [ 11 ] یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّن إِن بَعضَ الظَّن إِثمٌ
وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغتَب بَعضُ کُم بَعضاً أَ یُحِبُّ أَحَ دُکُم أَن یَأکُلَ لَحمَ أَخِیه مَیتاً فَکَرِهتُمُوه وَ اتَّقُوا اللّهَ إِن اللّهَ تَوّاب رَحِیم [ 12 ] یا أَیُّهَا
النّاس إِنّا خَلَقناکُم مِن ذَکَرٍ وَ أُنثی وَ جَعَلناکُم شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِن أَکرَمَکُم عِندَ اللّه أَتقاکُم إِن اللّهَ عَلِیم خَ بِیرٌ [ 13 ] قالَتِ
الَأعراب آمَنّا قُل لَم تُؤمِنُوا وَ لکِن قُولُوا أَسلَمنا وَ لَمّا یَدخُل الإِیمان فِی قُلُوبِکُم وَ إِن تُطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَه لا یَلِتکُم مِن أَعمالِکُم شَیئاً إِنَّ
1130 إِنَّمَ ا المُؤمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّه وَ رَسُولِه ثُم لَم یَرتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم فِی سَبِیلِ - اللّهَ غَفُورٌ رَحِیم [ 14 ] -قرآن- 1
[ اللّه أُولئِکَ هُم الصّادِقُونَ [ 15 ] قُل أَ تُعَلِّمُونَ اللّهَ بِدِینِکُم وَ اللّه یَعلَم ما فِی السَّماوات وَ ما فِی الأَرض وَ اللّه بِکُل شَیءٍ عَلِیم [ 16
یَمُنُّونَ عَلَیکَ أَن أَسلَمُوا قُل لا تَمُنُّوا عَلَی إِسلامَکُم بَل اللّه یَمُنُّ عَلَیکُم أَن هَداکُم لِلإِیمان إِن کُنتُم صادِقِینَ [ 17 ] إِن اللّهَ یَعلَم غَیبَ
از مصدر لمز بفتح اوّل و سکون « تَلمِزُوا » : 589 [ صفحه 31 ] معنی لغات - السَّماوات وَ الَأرض وَ اللّه بَصِ یرٌ بِما تَعمَلُونَ [ 18 ] -قرآن- 1
از الت بفتح اوّل و « یَلِتکُم » . یعنی سرزنش یکدگر کردند و بیکدگر لقب دادند « تَنابَزُوا » . دوّم بمعنی عیب گرفتن، بچشم اشاره کردن
176 [ صفحه 32 ] ترجمه: بنام خداي - 117 -قرآن- 165 - 24 -قرآن- 105 - سکون دوّم بمعنی از حق کسی کم کردن. -قرآن- 13
روزي ده مهربان 1 اي مردمی که مؤمن شدید بهیچ روي از خدا و پیغمبرش جلو نباشید و از نافرمانی حق پرهیز کنید که او است
شنوا و دانا 2 اي مؤمنین آواز خود بالاتر از صداي پیغمبر نکنید، و با او چو یکدگر سخن بلند نگوئید که کارهاي نکوتان نابود شود
و خود بیخبر بمانید 3 آن کسان که نزد پیغمبر آواز نرم میدارند البتّه به پیشگاه حق آزموده دل بتقوي شدند و آمرزش و مزد
بزرگ بپاداش دارند 4 اي محمّد بیشتر اینها که از پشت خانه تو را آواز میدهند بیخردانند 5 که اگر بمانند تا تو بسويشان روي
البتّه بسودشان باشد چه خدا آمرزنده است و مهربان. شأن نزول: طبري: پیغمبر ولید بن عقبۀ بن ابی معیط را بسوي قبیلهي بنی
المصطلق فرستاد که از آنها زکات بگیرد، چون او از پیش با آنها دشمنی داشت گمان برد که با او بدي اندیشیدهاند برگشت و
عرض کرد اینها از دین برگشتند. و زکات ندادند، پیغمبر غضبناك شد و در اندیشهي مجازاتشان بود که چند نفر از آن قبیله
بحضورش آمدند و عرض کردند فرستادهي شما آمد و برگشت و ما گمان بردیم شما از ما غضبناك شدید و ما بخدا پناه میبریم
براي گزارش ولید نازل « الخ «-ٌ إِن جاءَکُم فاسِق » که براه خشم تو رویم اینک زکات ما آماده است بفرما که بیایند و بیارند. آیت 6
601 ترجمه: 6 اي مؤمنین اگر بدکاري بشما خبري آرد درستی آن بجوئید که شاید ندانسته از شما بکس آسیب - شد. -قرآن- 575
صفحه 29 از 325
رسد و از کرده پشیمان مانید 7 و بدانید پیغمبر خدا در میان شما است [که تواند راست از دروغ باز نماید] و اگر همهي
خواستههاتان را پذیرد [و خبرها را درست شمارد] شما را رنج رسد ولی خداوند دل شما را بر دین دوستی آراست و کفر و بدکاري
و نافرمانی را ناپسندتان کرد [تا بایمان و فرمانبرداري از پیغمبر پوشیده نمایان شود و گرفتار رنج و سختی نشوید] البتّه اینگونه مردم
براه راست میروند 8 چه اینکه خود بخشش و نوازش خداوندي است که او دانائی است حکیم و درستکار. [ صفحه 33 ] شأن نزول:
طبري: پیغمبر سوار الاغ بود عبد اللّه بن ابی گفت: بوي خرت مرا میآزارد و مردي انصاري گفت سوگند بخدا خر پیغمبر از تو
خوشبويتر است میان همراهان عبد اللّه و یاران مرد انصاري گفتگو بالا گرفت و با مشت و کفش و چوب بجان هم افتادند. و یا
براي اصلاح « الخ «-ِ وَ إِن طائِفَتان » مردي با همسرش گفتگوئی داشت که سر انجام کار خویشان زن و شوهر بهم شوریدند. آیت 9
401 ترجمه: 9 و اگر دو دسته مؤمن با یکدگر بجنگند میانشان سازش دهید و اگر یکی - میان آن دو دسته نازل شد. -قرآن- 377
بدیگري ستم کرد با او بجنگید تا سر بفرمان خدا شود و آنگاه بعدالت بهم سازگارشان کنید که دادگران را خدا دوستدار است 10
البتّه مؤمنین برادر همند و باید برادران را بهم سازگار کنید و پرهیز از نافرمانی حق کنید تا شاید رحمت حق بشما رسد. شأن نزول:
ابو الفتوح: ثابت بن قیس بن شمّاس بگوش کر بود هرگاه بحضور پیغمبر [ص] میرسید برایش جاي باز میکردند تا نزدیک آن
حضرت بنشیند که سخن بهتر بشنود روزي پیغمبر نماز صبح میخواند او بمسجد آمد و یک رکعت با پیغمبر بجماعت خواند و تا
رکعت دوّم را بتنهائی تمام کرد نماز آن حضرت تمام شده بود و مردم جاها پر کرده بودند او از بالاي سرها میگذشت و به یک
نفر که نزدیک پیغمبر بود گفت جاي باز کن، او گفت: همینجا میتوانی نشست بنشین او خشمناك نشست تا سخن آن حضرت
بآخر رسید ثابت از آن مرد پرسید تو کیستی! گفت فلان پسر فلان، او دوباره پرسید: پسر فلانه زن! چون مادر او پیش از اسلام بد
براي او نازل شد. ضحّاك گفته است: براي بنی تمیم اینکه آیه آمد که فقراي «ٌ لا یَسخَر قَوم » نام بود. آن مرد شرمنده شد و آیه 11
اصحاب مثل بلال و صهیب و دیگران را بفسوس و مسخره میگرفتند و هم براي زنان پیغمبر که امّ سلمه را مسخره میکردند: قامت
او کوتاه است. یا که روزي جامهاي بکمر خود بسته بود که گوشهي آن بزمین کشیده میشد یکی با دیگري گفت: امّ سلمه را -
741 [ صفحه 34 ] ببین که گوشهي جامه چون زبان سگی از دنبال خود میکشد. یا بصفیّه دختر حیی بن اخطب که - قرآن- 723
پس از فتح خیبر بخانهي پیغمبر آمد میگفتند: تو یهودي هستی که پدرت هم یهودي بود. اینکه آیه براي جلوگیري از اینکه گونه
سخنان بوده است. ترجمه: 11 اي مؤمنین نه مردان یکدگر را فسوس و سخره کنند و نه زنان چه شاید آن را که کم شمردید از شما
به باشد و نیز باشاره عیب یکدگر نگیرید و بلقب و نام بد و ناپسند کسی را سرزنش نکنید که چه زشت است از پس ایمان و
مسلمانی نام فسق و کفر بر کس نهادن و آنها که اینکه کار زشت خود رها نمیکنند ستمکارانند 12 اي مؤمنین بیشتر بدگمانیهاي
خود ندیده انگارید که میشود، بدگمانی گناه باشد و نیز جاسوس نباشید که سر از کار دیگران در آید و غیبت یکدگر نکنید چه
مگر شود کسی گوشت برادر مردهي خود خورد که اینکه همچون آن است که نمیپسندید و از خدا بترسید که او توبهپذیر است و
مهربان. شأن نزول: اسباب النّزول سیوطی: ابو ملیکه گفت: روز فتح مکّه بلال بر بام کعبه رفت و اذان گفت، مردم با یکدگر گفتند:
بجواب آنها نازل شد. و إبن عساکر گفته « إِنّا خَلَقناکُم مِن ذَکَرٍ- الخ » اینکه غلام سیاه باید بر بام کعبه رود و اذان بگوید! آیت 13
است: آیه براي ابو هند است که پیغمبر به قبیلهي بنی بیاضه فرمود از قبیلهي خود زنی با او همسر کنید. آنها گفتند: چگونه شود که
دختران خود بغلامان خود دهیم! اینکه آیه بجوابشان آمد و در مجمع البیان از إبن عبّاس نقل کرده است که چون بلال بر بام اذان
گفت، عتّاب بن اسید گفت الحمد للّه که پدرم مرد و اینکه را ندید. حرث بن هشام گفت: مگر محمّد غیر از اینکه کلاغ سیاه کسی
براي اذان پیدا نکرد! سهیل بن عمرو گفت: اگر خدا چیزي را خواست عوضش میکند. ابو سفیان گفت: من چیزي نمیگویم که
مبادا پروردگار آسمان محمّد را خبردار کند. جبرئیل نازل شد و آن حضرت را خبردار کرد و احضارشان فرمود و اقرار کردند و
233 [ صفحه 35 ] ترجمه: 13 اي مردم ما شما را از یک نر و ماده آفریدیم. و - اینکه آیه براي جلوگیريشان نازل شد. -قرآن- 203
صفحه 30 از 325
بتیره و خاندان بخشتان کردیم که یکدگر را بشناسید و فقط بپیشگاه حق آن کس گرامیتر است که پرهیزگارتر است و او دانا
است و همیشه خبردار. شأن نزول: ابو الفتوح: گروهی از قبیلهي بنی اسد بمدینه آمدند و خود را بدروغ مسلمان نامیدند و به پیغمبر
منّت میگذاشتند که دیگران با تو جنگ کردند و نیز مردان عرب سواره و خود تنها نزد تو آمدند ما با خانواده و زن و بچه پیاده
« قالَت الَأعراب آمَنّا- الخ » آمدیم و از اینکه سخن توقع صدقه داشتند و راه مدینه آشفته داشتند و نرخ ها را گران میکردند آیت 14
395 سدي گفته است: اینکه آیه براي اعراب مزینه و جهینه و اسلم و اشجع و غفار نازل شد که - براي آنها نازل شد. -قرآن- 369
خود را مسلمان مینمودند تا کسی با آنها کار نداشته باشد و چون پیغمبر آنها را براي سفر حدیبیه دعوت کرد نپذیرفتند. ترجمه:
14 دستهاي عرب گویند: ما مؤمنیم، تو بجوابشان بگو: شما مؤمن نیستید چه هنوز ایمان در دل استوار ندارید ولی توانید بگوئید
مسلمان شدیم و البتّه اگر فرمان خدا و رسول او برید بسود کار خود میرسید و چیزي از مزدتان کم نمیشود چه خداوند بخشنده
است و مهربان [که از گذشته در میگذرد بمهربانی] 15 ولی مؤمن آن مردمند که بخدا و پیغمبرش گرویدند و ز آن پس در دین دو
دل نشدند و بجان و مال در راه خدا جنگیدند البتّه چنین کسانند که راستگویانند 16 اي پیغمبر بگو: مگر میخواهید خدا را از دین
خود خبردار کنید با اینکه او آنچه بزمین و آسمان است میداند که بر همه چیز دانا است. شأن نزول: اسباب النّزول سیوطی: ده نفر از
بنی اسد نزد پیغمبر آمدند و آن حضرت بمسجد بود آنها سلام کردند و سخنگويشان گفت: گواهی بتوحید و رسالت تو میدهم و
براي جواب « یَمُنُّونَ عَلَیکَ » تو کس نفرستادي بسوي ما و خود آمدیم و بجاي ماندگان ما هم تسلیم هستند و مسلمانند. آیت 17
298 ترجمه: 17 اینکه عربها با سلام خود بر تو منّت دارند تو بگو: بر من با سلام [ صفحه 36 ] خود منّت - آنها نازل شد. -قرآن- 276
ننهید بلکه اگر راستگوئید و مسلمان خدا بر شما منت نهاد و بخشش کرد که بایمان رهبريتان نمود 18 و البتّه خداوند پوشیدههاي
زمینی و آسمانی بداند و بآنچه کنید بینا بود. سخن مفسّرین: ابو الفتوح: اینکه سوره مدنی است و هجده آیت است. و اینکه سوره و
دیگر سورههاي تا آخر قرآن را مفصل نامند و جملگی اینها را مف ّ ص لات نامیدهاند یعنی زیاد از هم جدا شده چون اینکه سورهها
کوتاه است و بسم اللّه در میان اینها زیاد است و بوسیلهي بسم اللّه از هم جدا شدهاند. و از پیغمبر نقل است هفت سورهي دراز که
آیاتش زیاد است بجاي تورات بمن دادند و سبع المثانی را که هفت سوره است و قصّهها در آنها مکّرر شده است یا آیاتش دو
بدو براي رحمت و عذاب است بجاي انجیل بمن دادند و سورههاي صد آیتی بجاي زبور و اینکه سور مف ّ ص لات برتري خداوندي
یا أَیُّهَا النّاس إِنّا » است که بمن داده شده است. کشف: عموم مفسّرین اینکه سوره را مدنی دانستهاند. إبن عبّاس گفته است: آیت
کشف نوشته: جعفر صادق علیه السّلام را پرسیدند از «ِ بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم » در مکّه آمده است و بقیه بمدینه « خَلَقناکُم- الخ
217 اللّه، معنی آن است - 129 -قرآن- 178 - گفت: اسم از سمت راست و سمت داغ بود. چون بنده گوید: -قرآن- 90 « بسم » معنی
که داغ بندگی حق بر خود میکشم تا از کسان او باشم داغ الهی بر خواص اهل اخلاص گفتار بسم اللّه است. هر که اینکه داغ دارد
است و رنجور مهجور «4» در حمایت جلال است و در رعایت جمال و در خلعت قبول و اقبال و هر که اینکه داغ ندارد اسیر کسیر
ظاهر او سخرهي سلاطین و باطن او پاي سپردهي مردهي شیاطین. پس جهد کن اي جوانمرد تا داغ عبودیت حق بر سر خود کشی تا
سعید هر دو سراي گردي.است و رنجور مهجور ظاهر او سخرهي سلاطین و باطن او پاي سپردهي مردهي شیاطین. پس جهد کن اي
300 بندهي خاص ملک باش که با داغ - جوانمرد تا داغ عبودیت حق بر سر خود کشی تا سعید هر دو سراي گردي. -پاورقی- 298
ملک || روزها ایمنی از شحنه و شبها ز عسس [ صفحه 37 ] هر که او نام کسی یافت، از اینکه درگه یافت || اي برادر کس او باش
1 طبري: یعنی شتاب نکنید بکاري در دین و یا جنگهاي خود پیش از آنکه خدا و « لا تُقَدِّمُوا بَینَ یَدَي-ِ الخ » و میندیش ز کس
20- با فتح تاء و قاف و با ضم تاء و کسر قاف خواندهاند. -قرآن- 7 « تُقَدِّمُوا » : 31 مجمع - پیغمبر حکمی براي شما کنند. -قرآن- 1
إبن جنّی گفته است: یعنی آنچه خود بپسندید نکنید تا آنچه خدا گفته است رها کنید. یا جلو مدارید کاري بر آنچه خدا دستور
داده است. زجّ اج گفته است: هیچ کاري پیش از وقت که خدا و پیغمبر معیّن کردهاند انجام ندهید اگرچه پرداخت زکات باشد
صفحه 31 از 325
پیش از وقت وجوب آن. و گفتهاند: یعنی مگذارید کسی جلو پیغمبر راه رود و همگی بدنبال آن باشید در کار و سخن خود. حسن
بصري گفته است: مردمی پیش از نماز عید قربانی خود را کشتند اینکه آیه براي آنها آمد و پیغمبر فرمان کرد، دوباره قربانی کنند.
لا تَرفَعُوا » . إبن عبّاس گفته است: یعنی اگر در مجلسی بودید که از پیغمبر مسئله پرسیدند پیش از آن حضرت جواب نگوئید
2 طبري: إبن الزّبیر گفته است: قبیلهاي که شاید بنی تمیم بودند بر پیغمبر وارد شدند و اقرع بن حابس با آنها بود. ابو بکر « أَصواتَکُم
از آن حضرت استدعا کرد او را رئیس آن مردم کند و عمر گفت: اي پیغمبر اینکه کار مکن میان ابو بکر و عمر گفتگو شد او
گفت: تو میخواهی بجز گفتهي من گفته باشی. اینکه گفت: من مخالفت تو نمیخواهم و آواز آنها بجائی رسید که از صداي
3 مجمع: قتاده و مجاهد گفتهاند: یعنی بمانند طلا که « امتَحَ نَ اللّه قُلُوبَهُم » 27- پیغمبر بالاتر شد. اینکه آیه نازل شد. -قرآن- 1
بوسیلهي آتش در بوته آزموده و خالص میشود خدا دلهاي اینها را آزمود و براي تقوي صاف و پاکیزه کرد. و بعضی گفتهاند:
[ 32 [ صفحه 38 - یعنی خدا دانست دلهاي اینها آزموده بتقوي است چون کسی که چیزي را امتحان کرد براي دانستن -قرآن- 1
است. بعضی گفتهاند: یعنی بمانند کسی را که امتحان کنند خدا با آنها رفتار کرد. حسینی نوشته: بیت: در بوتهي امتحان گرم
با ضم و فتح جیم خواندهاند. « حجرات » 4 مجمع: کلمهي «ِ یُنادُونَکَ مِن وَراءِ الحُجُرات » بگذاري || منّت دارم که بی غشم میسازي
و ابو حمزهي ثمالی گفته است: گروهی از قبیلهي بنی العنبر که اولادشان اسیر مسلمانان شده بودند بمدینه آمدند که جانخرید
بدهند و آنها را ببرند و شتاب داشتند و فریاد میکردند: اي محمّد زود بیرون بیا اینکه آیه براي بیادبی آنها نازل شد و جملهي بعد
« لَو أَنَّهُم صَبَرُوا- الخ » براي همین مطلب است که آنها خرد ندارند و ادب و ارزش مقام پیغمبر ندانند و آیت بعد « أَکثَرُهُم لا یَعقِلُونَ »
براي اینکه است که چون آنها حضور پیغمبر آمدند آن حضرت نصف اسیران را آزاد کرد و نصف را با گرفتن فدا و جانخرید آزاد
کرد و باین آیه اعلام کرد که اگر بیخردي نمیکردند و از پشت دیوار آواز نمیکردند و میماندند تا تو از خانه بیرون آئی براي
530 طبري: قتاده و غیر او گفتهاند: - 410 -قرآن- 507 - 39 -قرآن- 382 - آنها بهتر بود که همه را بیفدا آزاد میکردي. -قرآن- 1
یعنی ستایش من آرایش است و نکوهش من ننگ، پیغمبر « یا محمّد انّ مدحی زین و انّ شتمی شین » عربی از پشت خانه آواز داد
فرمود: واي بر تو که خداوند چنین است و او هر که را ستود آراسته است و هر که را نه، همیشه ننگین است. کشف: ابو عبیده قاسم
وَ لَو » بن سلام گفت: هرگز براي استفادهي علمی به خانهي عالم در نزدم بلکه نشستم تا او بیرون آید براي اینکه آیه که خدا فرموده
201 حسینی نوشته بیت: سرمایهي ادب بکف آور که - که ماندن من تا بیرون آمدن عالم بسود من است. -قرآن- 174 « أَنَّهُم صَبَرُوا
6 ابو الفتوح: اینکه آیه نشان میدهد - « الخ «- إِن جاءَکُم فاسِق بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا » اینکه متاع || آن را که هست سود ابد آیدش بدست
50 [ صفحه 39 ] که بخبر یک نفر نمیشود عمل کرد چون ممکن است دروغ باشد اگرچه عادل باشد که تا کسی معصوم - قرآن- 1
نباشد شاید دروغ بگوید و با احتمال دروغ لازم است خود- داري از عمل بگفتهي او، و بعضی گفتهاند: چون گفته شده است: اگر
فاسق خبري داد تحقیق کنید معلوم میشود خبر غیر فاسق تحقیق لازم ندارد و میشود بآن عمل کرد. ولی اینکه درست نیست چون
اینکه میگویند: از راست و دروغ خبر فاسق تحقیق لازم است میفهماند خبر عادل تحقیق لازم ندارد. استفادهي از دلیل الخطاب
است که از اینگونه سخن ما چنین میفهمیم و دلیل الخطاب در نزد اهل تحقیق حجّت نیست و بآنچه از ضمن سخنی فهمیده شود
نیز خوانده شده است از تثبت بمعناي ثبات و بجاي ماندن و اندیشه کردن و شتاب « فتثبّتوا » تکیه نمیتوان کرد. و جملهي فَتَبَیَّنُوا
7 فخر: چون در آیت پیش دستور داده « وَ اعلَمُوا أَن فِیکُم رَسُولَ اللّه-ِ الخ » 23- نکردن که نتیجهي مقصود یکی است. -قرآن- 10
شد که بخبر فاسق عمل نشود و جستجوي از راست و دروغ آن شود باین آیه گفته شده است که پرده برداري از حقیقت آسان
حَبَّبَ إِلَیکُمُ » است که پیغمبر بمیان شما است و او بی جهت بسخن شما گوش نمیدهد تا موجب رنج شما شود و جملهي بعد
اشاره است به اینکه که عقل شما در پیدا کردن درست و نادرست بس نیست و خداوند دین در دل شما محبوب کرده « الإِیمانَ
380 مجمع: ارتباط جملهي - 45 -قرآن- 348 - است پس در پذیرش آن توقف نکنید تا بوسیلهي پیغمبر براه راست بروید. -قرآن- 1
صفحه 32 از 325
بآیت پیش چنین است یعنی پیغمبر در بیشتر کارها بگفتهي شما رفتار نکرد و شما هم گرفتار رنج نشدید چون « الخ «-ُ حَبَّبَ إِلَیکُم »
9 کشف: حارث اعور گفت: از « فَقاتِلُوا الَّتِی تَبغِی » خدا دوستی ایمان را در دل شما انداخت تا سخنش پذیرفتند و آسوده ما ندید
284 آیا آنها که در جنگ جمل و صفّین با تو جنگیدند مشرك بودند! - 46 -قرآن- 255 - علی علیه السّلام پرسیدند: -قرآن- 22
فرمود: از شرك فرار کردند. عرض کرد منافق بودند! فرمود: منافق کم شود که بیاد خدا باشد. پرسید حال آنها چه بود! فرمود:
10 مجمع: زهري گفت: پیغمبر فرمود: « إِنَّمَا المُؤمِنُونَ إِخوَةٌ » . برادران ما بودند که [ صفحه 40 ] بما تجاوز کردند « اخواننا بغوا علینا »
مسلمان برادر مسلمان است که نه باو ستم کند و نه او را بدست ستمکار گذارد و هر که در کار برادر مؤمنش بکوشد خدا کار او
بگشاید و آنکه گره از کار برادرش بگشاید خدا بقیامت گره از کار او باز کند و کسی که مسلمانی را شاد کند خدا او را به قیامت
33 صافی: جهت برادري مؤمنین اینکه است که از پیغمبر [ص] نقل است: به علی فرمود: من و تو دو پدر - شاد بدارد. -قرآن- 1
اینکه امت هستیم پس چون وابسته بمحمّد [ص] و علی [ع] هستند برادر هستند و نیز چون در ایمان شریک هستند که مایهي
زندگی همیشگی است پس برادرند که از یک چیز زنده شدهاند و آن ایمان است. و امام صادق [ع] به مفضّل فرمود: اگر دو نفر
11 طبري: در مقصود از اینکه «ٌ لا یَسخَر قَوم » . شیعهي ما را در گفتگو دیدي از مال من اختلافشانرا خریداري کن تا بهم ساز شوند
جمله اختلاف است: اوّل- مجاهد گفته است: مالدار نادار را فسوس نکند و مسخره ننماید و کمتر از خود را حقیر نشمارد. دوّم-
«ِ لا تَنابَزُوا بِالَألقاب » إبن زید گفته است: یعنی اگر لغزشی از کسی دیدید آنرا نمودار نکنید و او را بدان سخره ننمائید. و در جملهي
اختلاف است که مقصود چیست! 1- شعبی نقل کرده است که مردي از بنی سلمه گفت: پیش از اسلام بسیاري از ما را بدو اسم یا
-19- سه اسم میخواندند و بپیغمبر عرض کردند: مردم از اینکه نامها که ایشان را بدان میخوانند خشمگین میشوند. -قرآن- 1
346 اینکه جمله براي جلوگیري از اینکه نامگذاريها نازل شد 2- عکرمه گفت: یعنی مسلمانی را بنام فاسق و کافر - قرآن- 318
نخوانند 3- إبن عبّاس و حسن بصري گفتهاند: یعنی چون بدکار توبه کرد پس از آن او را بکار گذشتهاش سرزنش نکنید و اگر
11 کشف: اینکه جمله دو « بِئسَ الِاسم الفُسُوق-ُ الخ » . یهودي و مسیحی مسلمان شد او را اي یهودي یا اي مسیحی خطاب نکنید
1- پس از آنکه کسی مؤمن شد نام فسق بر او نهادن بد است 2- پس از آنکه شما [ 28 [ صفحه 41 - معنی شده است -قرآن- 1
اجتَنِبُوا » . ایمان پیدا کردید بد است که نام فسق براي خود درست کنید بواسطه اینکه کار زشت که مردم را بلقب سرزنش کنید
12 مجمع: زجّاج گفته است: یعنی بنیکان بدگمان نباشید ولی گمان به بدکاران همانست که از آنها نمودار است. «ِّ کَثِیراً مِنَ الظَّن
بعضی گفتهاند: مقصود نمودار کردن بدگمانی است و گر نه تا نگفته باشد گناه نکرده است کشف: ظن و گمان را بچهار دسته
بخش کردهاند: 1- واجب که خوش بینی بخداوند باشد و پیغمبر فرمود: هر کسی باید پیش از مرگش بخدا خوش- بین باشد باین
انّ حسن الظّن من » : و نیز لازم است خوشبینی بمؤمنین که آن حضرت فرمود « لا یموتن احدکم الّا و هو یحسن الظّن باللّه » جملهها
-2 ناروا و حرام که بدبینی بخدا و مؤمنین باشد چنانکه جملهي « ظَن المُؤمِنُونَ وَ المُؤمِنات بِأَنفُسِهِم خَیراً » و اینکه آیه است « الایمان
که گاه باشد گمان گناه باشد 3- مستحب و پسند که حزم است و گول نخوردن و پیغمبر فرمود: خود «ٌ إِن بَعضَ الظَّن إِثم » بعد است
دور اندیشی یک نوع بدگمانی است 4- مجاز و مباح در موضوع «ّ الحزم سوء الظّن » را ببدگمانی از مردم بد نگاه دارید و فرمود
« لا تَجَسَّسُوا » 785- 670 -قرآن- 753 - 38 -قرآن- 611 - حکم شرعی که راه علم فراهم نیست مثل قبله و وقت نماز و روزه. -قرآن- 1
12 طبري: إبن عبّاس گفت: یعنی دنبالگیري عیب و زشتی مؤمن نکنید. قتاده گفت: تجسّس یعنی جستجوي عیب برادر مؤمنت کنی
جسس و » 26- با حاء نیز خوانده شده است و اخفش گفته: -قرآن- 13 « تَجَسَّسُوا » : 17 ابو الفتوح - تا براز او آگاه شوي. -قرآن- 1
بیک معنی است. و ابو هریره از پیغمبر نقل کرد گمان بد نبرید که گمان دروغتر حدیث است و تجسّس نکنید و « مسس و حسس
منافسه نکنید و حسد نبرید و پشت بر یکدگر نکنید و با هم چون برادر باشید. به عبد اللّه مسعود گفتند نمی- بینی ولید بن عقبه
وَ لا یَغتَب » . شراب از سر و ریشش میچکد! گفت: ما دستور به تجسّس [ صفحه 42 ] نداریم اگر چیزي نمودار شد اعتراض کنیم
صفحه 33 از 325
12 طبري: پیغمبر فرمود: اگر چیزي براي کسی بگوئید که او بدش آید غیبت او است و اگر چنان چیزي در او نباشد « بَعضُکُم- الخ
13 کشف: زبیر بن بکّار گفته است: عرب اجداد خود را شش طبقه کرده « جَعَلناکُم شُعُوباً وَ قَبائِلَ » 25- تهمت باو است. -قرآن- 1
است: اوّل- شعب بفتح شین است که سر و برتر همهي قبیلهها است. دوّم- قبیله است. سوّم- که از قبیله جدا میشوند عمارة بکسر
36 ششم- که آخرین است فصیله است و بعد از فصیله - عین است از آن پائینتر و محدودتر بطن است. پنجم- فخذ است. -قرآن- 1
که عشیره نیز نامند دستهي قابل ذکر ندارند. مجمع: عکرمه از إبن عبّاس نقل کرده است که پیغمبر فرمود: شما از مرد و زن آفریده
شدهاید و همه برابرید مانند دانههائی که پیمانه را پر میکند و همگی دانه است بی تفاوت و کسی را بر کسی برتري نیست مگر
با همزه خواندهاند تا از مادّهي الت باشد بمعنی از حق کسی کم « یألتکم » 14 مجمع: مردم بصره « لا یَلِتکُم » . بتقوي و پرهیزگاري
155 سخن ما: - 15 -قرآن- 144 - بی همزه خواندهاند تا از لات یلیت لیتا باشد یعنی بی خبر ماند. -قرآن- 1 « یَلِتکُم » کردن. و دیگران
بیشتر آیات اینکه سوره دستورهاي اجتماعی است و آئین زندگی و معاشرت با یکدگر. اول دستور رعایت ادب با پیغمبر است که تا
آیت پنجم از صدا بلند کردن و از پشت دیوار آواز کردن و در کار و سخن جلو افتادن از پیغمبر جلوگیري و منع شده است. قسمت
8 براي راهنمائی است که بسخن هر کس مغرور نشوید و رسیدگی ناکرده دست بکاري نبرید که پشیمان شوید. و - دوم آیت 6
امروز میبینیم باین دستور توجّه نمیشود و دروغ پردازي و به اصطلاح نشر اکاذیب موجب گرفتاري مردم میشود چنانکه در یک
روزنامه خبري بی اصل مینویسند و خانوادهاي را نگران یا گرفتار یا بیآبرو میکنند. [ صفحه 43 ] قسمت سوّم- آیت 9 و 10 است
که اوّل راهنمائی میکند براي گشودن دشواري بزرگ که اگر دو دسته مؤمن بهم افتادند چه باید کرد! و البته دشوار است که باید
تشخیص داده شود کدام دسته ستمکار است و متجاوز تا جلوش گرفته شود و تسلیم بفرمان حق شود. البتّه در یک اجتماع و یا
مملکت چند نفر که متجاوز باشند معلوم میشود، ولی اگر ملّتی دو دسته شدند یا دو مملکت بهم افتادند مثل جنگهاي ترکها با
ایران و جنگ سنّی و شیعه در دوران گذشته. یا اختلافات پاکستان با افغانستان در اینکه سالها که باید متجاوز را شناخت و جلوش
را گرفت. و آیت دهم اشاره است بیک عاطفهي عمومی بشر که وحدت دین حدّ مشترکی است میان ملّتها که راه بهم بستگی آنها
است و اینکه آیه همین عاطفه را تشدید کرده است که اتّحاد در دین اسلام بمنزلهي برادري و اتّحاد در خانواده و پدر و مادر
معرّفی شده است و باید کوشید که بهم سازگار باشند و اصلاح کنند که وحدت آنها بماند و دشمن نباشند. قسمت چهارم- از آیت
یازده تا سیزده است که بسختی جلوگیري کرده است از مسخره کردن و چشمک زدن و نام بد نهادن و جاسوسی و غیبت کردن و
بدگمان شدن که تخلّف از اینها گناه است و ستم است و مردار خواري و هم در آخر مقیاسی نمودار و استوار براي برتري و
شخصیّت معیّن شده است که همهي آدمیان برابرند چون از یک نر و ماده آمدهاند و برتري آن است که به پیشگاه خداوندي
سخن کشف الاسرار و « اجتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّن-ِّ الخ » ارزشی باشد و آن پرهیزگاري است و بس. و در آیت 12 که گفته شده است
که در اینکه آیه است و گفته شده است از بسیاري گمانها دوري کنید که « کثیر و بعض » تقسیم او را نوشتیم و باید بگوئیم: کلمهي
پارهاي گمانها گناه است شاید اینکه دو کلمه براي اینکه باشد که اگرچه آدمی نباید بگمان و پندار کار کند ولی گاه باشد که جز
بدنبال گمان خود رفتن و آن را کار بستن چارهاي ندارد چنانکه امروز براي انجام وظایف دینی بجز گمان راهی بسوي تشخیص
74 [ صفحه 44 ] ریم مگر چند موضوع کلّی یقینی که براي جزئیّات آنها باز ناچار هستیم بگمان خود کار کنیم - آنها -قرآن- 38
چون دستورهاي دین غیر از آنچه در قرآن آشکار و وظایف کلّی معیّن شده است و اندکی از مسائل خاص چندین هزار احکام که
علماي دین آنها را یقین نمیدانند و متّفق بر آنها نیستند و باصطلاح اجماعی نیست و مختلف فیها است بایستی از احادیث و روایات
استفاده کنیم که یا یقین بدرستی آن روایات نداریم و یا معنی آنها روشن و یقینی نیست و همگی را بگمان اینکه گفته پیغمبر [ص]
و امام است باید دلیل احکام و وظایف دین بدانیم و اینکه خود بحثی است مف ّ ص ل که آن را دلیل انسداد مینامند. پس بیشتر
وظایف دینی را به گمان تشخیص میدهیم و عمل میکنیم و نیز عموم مردم در بیشتر کارهاي زندگی به گمان رفتار میکنند چون
صفحه 34 از 325
921 -قرآن- - پاورقی- 919 - .«5» تاجر یا هنرمندي یقین ندارد که از کار خود سود میبرد و به امید و گمان سود پی آن کار میرود
[ 534 [ صفحه 45 - 383 -قرآن- 433 - -50-24 قرآن- 336
سوره ق
اشاره
50 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم - 534- 383 -قرآن- 433 - -قرآن- 336
[ [سوره ق [ 50 ]: آیات 1 تا 45
37 ق وَ القُرآن المَجِیدِ [ 1] بَل عَجِبُوا أَن جاءَهُم مُنذِرٌ مِنهُم - 534 بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1 - 383 -قرآن- 433 - -قرآن- 336
[ فَقالَ الکافِرُونَ هذا شَیءٌ عَجِیب [ 2] أَ إِذا مِتنا وَ کُنّا تُراباً ذلِکَ رَجع بَعِیدٌ [ 3] قَد عَلِمنا ما تَنقُص الَأرض مِنهُم وَ عِندَنا کِتاب حَفِیظٌ [ 4
247 بَل کَ ذَّبُوا بِالحَق لَمّا جاءَهُم فَهُم فِی أَمرٍ مَرِیج [ 5] أَ فَلَم یَنظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوقَهُم کَیفَ بَنَیناها وَ زَیَّنّاها وَ ما لَها مِن - -قرآن- 1
فُرُوج [ 6] وَ الأَرضَ مَدَدناها وَ أَلقَینا فِیها رَواسِیَ وَ أَنبَتنا فِیها مِن کُل زَوجٍ بَهِیج [ 7] تَبصِ رَةً وَ ذِکري لِکُل عَبدٍ مُنِیب [ 8] وَ نَزَّلنا مِنَ
419 وَ النَّخلَ باسِقات لَها طَلع نَضِیدٌ [ 10 ] رِزقاً لِلعِبادِ وَ أَحیَینا بِه بَلدَةً - السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنبَتنا بِه جَنّات وَ حَب الحَصِ یدِ [ 9] -قرآن- 1
مَیتاً کَذلِکَ الخُرُوج [ 11 ] کَذَّبَت قَبلَهُم قَوم نُوح وَ أَصحاب الرَّس وَ ثَمُودُ [ 12 ] وَ عادٌ وَ فِرعَون وَ إِخوان لُوطٍ [ 13 ] وَ أَصحاب الَأیکَۀِ
328 أَ فَعَیِینا بِالخَلق الَأوَّل بَل هُم فِی لَبس مِن خَلق جَدِیدٍ [ 15 ] وَ لَقَد خَلَقنَا - وَ قَوم تُبَّع کُلٌّ کَ ذَّبَ الرُّسُلَ فَحَق وَعِیدِ [ 14 ] -قرآن- 1
الإِنسانَ وَ نَعلَم ما تُوَسوِس بِه نَفسُه وَ نَحن أَقرَب إِلَیه مِن حَبل الوَرِیدِ [ 16 ] إِذ یَتَلَقَّی المُتَلَقِّیان عَن الیَمِین وَ عَن الشِّمال قَعِیدٌ [ 17 ] ما
424 وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ - یَلفِظُ مِن قَول إِلاّ لَدَیه رَقِیب عَتِیدٌ [ 18 ] وَ جاءَت سَ کرَةُ المَوت بِالحَق ذلِکَ ما کُنتَ مِنه تَحِیدُ [ 19 ] -قرآن- 1
ذلِکَ یَوم الوَعِیدِ [ 20 ] وَ جاءَت کُلُّ نَفس مَعَها سائِق وَ شَ هِیدٌ [ 21 ] لَقَد کُنتَ فِی غَفلَۀٍ مِن هذا فَکَشَ فنا عَنکَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الیَومَ
305 مَنّاع لِلخَیرِ مُعتَدٍ مُرِیب [ 25 ] الَّذِي - حَدِیدٌ [ 22 ] وَ قالَ قَرِینُه هذا ما لَدَي عَتِیدٌ [ 23 ] أَلقِیا فِی جَهَنَّمَ کُل کَفّارٍ عَنِیدٍ [ 24 ] -قرآن- 1
جَعَلَ مَعَ اللّه إِلهاً آخَرَ فَأَلقِیاه فِی العَذاب الشَّدِیدِ [ 26 ] قالَ قَرِینُه رَبَّنا ما أَطغَیتُه وَ لکِن کانَ فِی ضَلال بَعِیدٍ [ 27 ] قالَ لا تَختَصِمُوا لَدَي وَ
353 یَومَ نَقُول لِجَهَنَّمَ هَل امتَلَأت وَ تَقُول هَل - قَد قَدَّمت إِلَیکُم بِالوَعِیدِ [ 28 ] ما یُبَدَّل القَول لَدَي وَ ما أَنَا بِظَلّام لِلعَبِیدِ [ 29 ] -قرآن- 1
مِن مَزِیدٍ [ 30 ] وَ أُزلِفَت الجَنَّۀُ لِلمُتَّقِینَ غَیرَ بَعِیدٍ [ 31 ] هذا ما تُوعَدُونَ لِکُل أَوّاب حَفِیظٍ [ 32 ] مَن خَشِیَ الرَّحمنَ بِالغَیب وَ جاءَ بِقَلبٍ
303 لَهُم ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَینا مَزِیدٌ [ 35 ] وَ کَم أَهلَکنا قَبلَهُم مِن قَرن هُم - مُنِیب [ 33 ] ادخُلُوها بِسَلام ذلِکَ یَوم الخُلُودِ [ 34 ] -قرآن- 1
أَشَ دُّ مِنهُم بَطشاً فَنَقَّبُوا فِی البِلادِ هَل مِن مَحِیص [ 36 ] إِن فِی ذلِکَ لَذِکري لِمَن کانَ لَه قَلب أَو أَلقَی السَّمعَ وَ هُوَ شَ هِیدٌ [ 37 ] وَ لَقَد
خَلَقنَا السَّماوات وَ الأَرضَ وَ ما بَینَهُما فِی سِتَّۀِ أَیّام وَ ما مَسَّنا مِن لُغُوب [ 38 ] فَاصبِر عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ قَبلَ طُلُوعِ
486 وَ مِنَ اللَّیل فَسَبِّحه وَ أَدبارَ السُّجُودِ [ 40 ] وَ استَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَرِیب [ 41 ] یَومَ - الشَّمس وَ قَبلَ الغُرُوب [ 39 ] -قرآن- 1
یَسمَعُونَ الصَّیحَۀَ بِالحَق ذلِکَ یَوم الخُرُوج [ 42 ] إِنّا نَحن نُحیِی وَ نُمِیت وَ إِلَینَا المَصِیرُ [ 43 ] یَومَ تَشَقَّق الَأرض عَنهُم سِراعاً ذلِکَ حَشرٌ
] 112- 327 نَحن أَعلَم بِما یَقُولُونَ وَ ما أَنتَ عَلَیهِم بِجَبّارٍ فَذَکِّر بِالقُرآن مَن یَخاف وَعِیدِ [ 45 ] -قرآن- 1 - عَلَینا یَسِیرٌ [ 44 ] -قرآن- 1
برتر و نخل باسق « باسق » . بیقرار، مشتبه، فاسد « مریج » . داراي شرف و بزرگواري و بلندي مرتبه « مجید » : صفحه 47 ] معنی لغات
آماده و حاضر. « عتید » . پاسبان، منتظر، چشم براه « رقیب » . کالاي چیده و منظّم و یا بر هم انباشته « نضید » . درخت بلند و شاخه دراز
کج شدن و از چیزي « محیص » . یعنی بروي زمین گردش کردند براي پیدا کردن فرارگاه و چیزي را بدرستی جستجو کردند « نقّبوا »
خستگی و رنج و ناتوانی. ترجمه: بنام خداي نکوکار مهربان 1 سوگند بقاف و قرآن بزرگوار [که تو پیغمبري و « لغوب » . برگشتن
صفحه 35 از 325
مردم در آن دو دل] 2 بلکه در شگفتند که از خودشان بیمآوري آید، از اینکه روي کافران گفتند: چه شگفت کاري است اینکه
پیغمبري محمّد و بیم و نوید او 3 مگر شود از پس مردن و خاك شدن زنده شویم! چه بازگشت دور از خردي است اینکه 4 ولی
بدانند که ما خبر داریم آنچه از ایشان بمردن و خاك شدن کم شود. چه نزد ما نامهاي است نگهبان همه آفریدگان 5 ولی کافران
حق را دیدند و سخن پیغمبر شنیدند و دروغ شمردند و گوئی در کاري شوریده و آمیختهاند که آن را جادو و دروغ و دیوانگی
مینامند 6 مگر نظر بآسمان بالاي سر نکردند که چگونه آن را ساختیم و آراستیم بی سوراخی و درزي 7 و هم زمین بگستردیم و
کوهها بر آن افکندیم بلند و بجاي مانده و از هر گیاه زیبا و دلپذیر جفت آفریدیم 8 که خود بینائی است و یادگیري براي هر آن
بنده که روي دل با خدا دارد 9 و هم آب فرخنده از آسمان فرو ریختیم و بآن باغها درست کردیم و دانه هاي درو کردنی 10 و هم
خرما بنان سر بآسمان کشیده با شکوفههاي بر هم چیده 11 تا روزي بندگان باشد. و نیز زمینهاي مرده و بیگناه بباران زنده و نیز سبز
کردیم پس همچنین است رستاخیز و از گور بدر شدن [که چون برون شدن گیاه بهاري است از زمین] 12 اي محمّد اندوه مدار که
پیش از اینکه عربها ملّت نوح و مردم رس و ثمود پیغمبران را دروغگو گفتند 13 و هم مردم عاد و یاران فرعون و برادران لوط 14 و
مردم سرزمین ایکۀ و گروه پیر و تبّع همگی گفتار [ صفحه 48 ] پیغمبران دروغ شمردند و تهدید حق استوار بر ایشان شد 15 مگر از
آغاز آفرینش ناتوان بودیم که رستاخیز باور نداشتند! بلی در خلق جدید و آفرینش نو، دو دل بودند که باور نکردند 16 ولی ما
آدمی را آفریدیم و آنچه با خود بیندیشد بدانیم چه از رگ گردنش باو نزدیکتریم 17 و دو فرشته از راست و چپ نشسته آنچه
کند فرا گیرند 18 و سخنی نگوید مگر بجلو نگهبانی آماده و چابک دارد 19 تا بیهوشی مرگ برسد و نمودار کند آن را که
حقیقت است و آدمی از آن گریزان 20 و آواي بوق بر آید که روز موعود رسید 21 و با هر کسی نگهبانی است که بمحشرش براند
و گواهی که از گذشتهاش خبر دارد 22 و باو گویند: از اینکه روز بی خبر بودي و امروز چشم تیز بین داري که آنچه کردهاي در
جلو بینی 23 و همدمی دارد که گوید: اینکه سیاههي کار او است نزد من آماده 24 و فرمان رسد: هر نابفرمان سرکشی را بدوزخ
اندازید 25 که جلوگیر کار خیر بود و به دیگران دراز دست و براه حق دو دل 26 و هم آنکه با خداي دیگري پنداشت بعذاب
سختش گرفتار کنید 27 آنجا است که همدم دوزخی او گوید: پروردگارا من ز راهش نبردم که خود راه گم کرده ز بیراههي
دوري رفت 28 فرمان رسد: به پیشگاه ما خصومت نکنید که زین پیش بیمتان دادیم 29 و سخن ما دگرگون نشود و ستمکار
ببندگان نباشیم 30 آن روز است که ز دوزخ پرسیم پر شدي! گوید: شود بر اینکه فزائید! 31 بهمان روز بزودي بهشت را نزدیک
پرهیزگاران کنند و گویندشان: 32 همین است نوید بر خویشتن دار باز گشته بحق 33 که در نهان از خدا ترسید و دل رو بسوي او
آورد 34 اکنون بتندرستی و آسودگی درون آن شوید که اینکه است آن روز جاودانی 35 و آنچه خواهید آنجا بیابید و بنزد ما
فزون از آن نیز باشد. [اي محمّد کافران بدانند] 36 بروزگار پیشین چه مردمی نابود کردیم سخت تواناتر از ایشان. مگر آنها که
بشهرها گشتهاند گریزگاهی براي آنگونه کسان یافتهاند! البته پناهی نداشتهاند 37 و آنحوادث یادآوري است و پندي براي هر که
38 که آسمانها و زمین و آنچه بمیان آنها است بشش روز آفریدیم و [ دل دهد و گوش فرا آورد و با خرد بسنجد 38 [ صفحه 49
خستگی در کار نبود 39 پس اي محمّد شکیباي گفتهي یهود باش [که خدا را خسته و باستراحت پنداشتند] و پیش از بر آمدن
آفتاب و فرو شدن آن با ستایش پروردگار خود او را تسبیح بگوي 40 و هم بشب تسبیح او کن و بدنبال سجده و نماز 41 و گوش
به آواز آن روز باش که بلندگوي خداوندي آوازش از نزدیک بگوش رسد 42 همان روزي که همگی فریاد رستاخیز بدرستی
بشنوند روز بدر شدن ز گور است. 43 و البته که ما زنده میکنیم و بمرگ میرسانیم و بازگشت بسوي ما است [که از هر جا
آوردهایم بدان باز میبریم] 44 بروزي که بیدرنگ زمین از روي گور مردم بشکافد و همین است فراهمی آدمی بمحشر که بر ما
است آسان 45 و ما بگفتهي کافران داناتریم [که رستاخیز باور ندارند] و تو نتوانی که ناچارشان کنی پس بقرآن پند آن کسان ده
نیز مینامند، و چهل و پنج آیه است که همگی « باسقات » را « ق» که ز تهدید خداوندي بترسند. سخن مفسّرین: کشف: سورهي
صفحه 36 از 325
194- بمدینه آمده است. -قرآن- 166 « لَقَد خَلَقنَا السَّماوات-ِ الخ » بمکه فرود آمده است مگر بگفتهي إبن عبّاس و قتاده آیت 38
ابو الفتوح: در مقصود از اینکه حرف اختلاف است: 1- إبن عبّاس گفت: نام خدا است و بآن قسم یاد شده است 2- قرظی « ق»
گفت: حرف اوّل- نامهاي خدا است که اوّل آن قاف است چون قدّوس، قادر، قاهر، قریب قاضی قابض، 3- قتاده گفت: از نامهاي
قرآن است، 4- شعبی گفت: آغاز سوره است، 5- عکرمه و ضحّاك گفتند: نام کوهی است بدور زمین، 6- فرّاء گفت از عالمی
-7 ابو بکر ورّاق گفت: خلاصهي اینکه جمله است خطاب به پیغمبر « قضی اللّه ما هو کائن » شنیدم که اینکه را چنین معنی کرد
بجلو فرمان ما بایست و از آن در مگذر، 8- دیگر گفت: یعنی قل اي محمّد 9- احمد بن عاصم گفت: یعنی « قف عند امرنا و نهینا »
خدا ببندگان خود نزدیک است، 10 إبن عطا گفت: قسم است بقوّت قلب محمّد صلّی اللّه علیه و آله. -قرآن- « قرب اللّه من عباده »
1 مجمع: اینکه جمله سوگند است و جواب آن به جمله آورده نشده است و معنی آن اینکه « وَ القُرآن المَجِیدِ » [ 5-1 [ صفحه 50
قَد » 25- است: سوگند بقرآن گرامی سودمند که شما را برستاخیز برانگیزند. یا سوگند بقرآن که محمّد پیغامبر خدا است. -قرآن- 1
4 کشف: یعنی میدانیم آنچه از گوشت و بدن آنها خاك میشود و همهي آن را میتوانیم براي قیامت « عَلِمنا ما تَنقُص الَأرض مِنهُم
5 مجمع: یعنی بواسطهي نادانی بر «ٍ فِی أَمرٍ مَرِیج » 43- فراهم کنیم و گفتهاند یعنی بدانیم آنکه کشته شود یا بمیرد. -قرآن- 1
خودشان آشفته است که گاه پیغمبر را دیوانه و گاه جادوگر و گاه شاعر نامند و نیز قرآن را جادو و خود ساختهي محمّد و دروغ
6 مجمع: اینکه چند آیه براي استدلال بر قدرت حق است بزنده کردن « أَ فَلَم یَنظُرُوا إِلَی السَّماءِ- الخ » 22- نامیدند. -قرآن- 1
13 قصّه قوم شعیب « وَ أَصحاب الَأیکَ ۀِ- الخ » 38- مردگان و آنکه چنین چیزها آفریده میتواند مردهها را برگرداند. -قرآن- 1
پادشاه یمن بود و گویند تبّع براي آن گفتند که پیرو بسیار داشت و در جاهلیّت آتش- پرست بودند و وي اسلام « تبّع » گذشت و
آورد و قوم خود را باسلام خواند و ایشان قبیله حمیر بودند و اطاعت نکردند و تکذیب او نمودند و بالأخره بعذاب هلاك شدند. -
30 اینکه جمله اشارهي ضمنی است باین - 16 تفسیر فی ظلال القرآن سیّد قطب: -قرآن- 1 « وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسانَ- الخ » 23- قرآن- 1
مطلب که سازندهي هر دستگاه بخصوصیّات و شرایط آن آگاهتر از دیگري است با اینکه آن را نیافریده است پس البتّه آنکه آفریده
است نیازمندي موجودات را بهتر میداند که باید چه جور باشد تا رستگار شود. [ما پیش از آنکه اینکه تفسیر سیّد قطب را ببینیم در
اینکه تفسیر خود مکرّر نوشتهایم که عبادات و دیگر وظایف آدمی را نمیتوان با عقل خود سنجید چون از جائی آمده است که
- 16 فی ظلال القرآن: اینکه جمله براي آدمی -قرآن- 1 « وَ نَحن أَقرَب-ُ الخ » .[ آدمی ساخته شده است و کسی را بآن دسترس نیست
17 فی ظلال القرآن: ما نمیتوانیم « إِذ یَتَلَقَّی المُتَلَقِّیان-ِ الخ » . 20 [ صفحه 51 ] بهتر نگهبان است که به هیچ روي از خود بی خبر نباشد
چگونگی ثبت اعمال آدمی را تصوّر کنیم و فایدهاي در گفتگوي آن نیست چون بجائی نمی- رسیم و از حدود علوم و تجارب
19 مجمع: سکرة الحق بالموت نیز «ِّ سَکرَةُ المَوت بِالحَق » 34- بشري خارج است پس باید بمدلول آن مؤمن باشیم و بس. -قرآن- 1
21 طبري: زید بن اسلم گفته « مَعَها سائِق وَ شَ هِیدٌ- الخ » 30- خواندهاند و از امامهاي ما نیز اینکه قرائت نقل شده است. -قرآن- 1
مقصود از اینکه آیه نیز پیغمبر است « أَ لَم یَجِدكَ یَتِیماً فَآوي وَ وَجَدَكَ ضَالا فَهَدي » است هم- چنانکه براي پیغمبر گفته شده است
پس از بعثت و « فَبَ َ ص رُكَ الیَومَ- الخ » و نیز جملهي آخر براي قبل از دوران نبوّت است که پیغمبر از همه جا بی خبر بود و مقصود از
اطلاع بر علوم نبوّت است. صالح بن کیسان گفته است: زید بن اسلم نفهمیده است مقصود کافر است که او را یکی بجلو انداخته
بمحشر میبرد و دیگري همراه او است که بر کارهاي او گواهی دهد و جملهي آخر حالت قیامت کافر است که از همه جا بی خبر
بوده است و آن روز تیزبین میشود. حسین بن عبد- اللّه بن عبید اللّه عبّاس گفت: مقصود همهي مردماند چه نکوکار و چه بدکار
که یکی او را میبرد و یکی شاهد کار خوب و بد او است و از هر چه بی خبر بوده است در آنجا خبر دارد و تیز میشود. -قرآن-
356 مجمع: مفاد اینکه آیه شامل بدکار و نکوکار هر دو است. و مقصود از سائق و شهید دو - 185 -قرآن- 335 - -27-1 قرآن- 122
ملک است که نتواند فرار کند و نه انکار نماید. ضحّاك گفته است: که سایق فرشته است و شهید پارههاي تن او است از دست و پا
صفحه 37 از 325
و غیره. ابو الفتوح: سائق فرشته است و شهید کارهاي دوران زندگی او است و اینکه گفتهي إبن عباس است. تأویلات: چون هر که
هر چه را درك کند پسند یا ناپسند خود میشمارد [ صفحه 52 ] خواه لذّات معنوي که خردش بآن وادارش کند یا خواستههاي
آن « شهید » دریافتست و علم آدمی که او را بسوي خواسته خود میراند و « سائق » مادّي که دون همتی او بآن سو بردش پس
23 مجمع: حسن بصري گفته است: یعنی ملک گواه « قالَ قَرِینُه-ُ الخ » . پسندیده و خواستهي او است که با آن سر و کار داشته است
بر کارش گفت و همین معنی از امام باقر و صادق علیهما السّلام روایت شده است از مجاهد نقل شده است: یعنی شیطان همدم او
یعنی اینکه حساب او است نزد من آماده اگر مقصود از « هذا ما لَدَي عَتِیدٌ » گفت. و گفتهاند: یعنی همدم آدمی او. و جملهي بعد
ملک باشد، و اگر مقصود شیطان یا آدمی باشد معنی جمله اینکه است: یعنی اینکه آزار و عذاب نزد من و براي من «ُ قَرِینُه » کلمهي
24 مجمع: در مقصود از کلمهي « أَلقِیا فِی جَهَنَّمَ » 395- 309 -قرآن- 383 - 18 -قرآن- 284 - آماده است براي بدکاریهاي من. -قرآن- 1
اختلاف است که روي سخن با کی است!: 1- برسم عرب گفته شده که بیک فرد بصورت مثنی فرمان میدهد چنانکه از « أَلقِیا »
یعنی اي دو پاسبان من او را بکشید. و شاعر بعثمان خلیفه .« یا حرسی اضربا عنقه » : حجّ اج نقل است که بیک پاسبان خود گفت
بلفظ « تزجرا و تدعا » 70 فان تزجرانی یا إبن عفّان انزجر || و ان تدعانی احم عرضا ممنّعا که - 26 -قرآن- 61 - گفته است: -قرآن- 1
مثنی و مفرد خطاب بعثمان شده است. اینگونه سخن از آن جهت میآورند که براي هر کس دو معاون میپندارند که شتر چران و
گوسفند چران او باشد و گویا گوینده با اینکه سخن روي بدو دستیار خود دارد که بصورت مثنی گفته است و در شعر امرؤ القیس
بینداز بینداز در « الق الق » نیز به اینکه گونه جمله تلفّظ شده است 2- بصورت مثنی گفته شده است تا بجاي تکرار مفرد باشد یعنی
- گفته شده است 3 « ارجعنی » که بجاي سه بار «ِ رَب ارجِعُون » جهنّم، و عرب براي تکرار فعل بصورت مثنی و جمع تلفّظ میکند مثل
540 [ صفحه 53 ] یا دو نفر سائق و شهید است که در جملهي جلو گفته شده است هر کسی دو نفر همراه - روي سخن -قرآن- 521
با نون تاکید خفیفه است یعنی البتّه او را بینداز و « القین » بجاي « أَلقِیا » دارد یکی او را میراند و دیگر گواه کار او است 4- کلمهي
بجاي قفن گفته شده است. و از « قفا » کلمهي « قعا نبک من ذکري حبیب و منزل » الف بجاي نون است چنانکه در شعر امرؤ القیس
« عَنِیدٍ » : 25 مجمع « کَفّارٍ عَنِیدٍ. مَنّاع لِلخَیرِ- الخ » 176- با تنوین نصب خوانده است. -قرآن- 167 « القیا » حسن بصري نقل است که او
آنکه « مُعتَدٍ » . یعنی آنکه از مال موظّف براي فقیر و راه حق جلوگیر است « مَنّاع لِلخَیرِ » . یعنی آنکه از راه حق بیرون رفته است
آنکه در دین و وظائف آن دو دل است. و گفتهاند: یعنی آنکه در انجام کار «ٍ مُرِیب » ستمکار است و از وظائف خود تجاوز میکند
شاك است و با بدبینی انجام وظیفه میکند. و گفتهاند: مقصود از اینکه جمله ولید بن مغیره است که خویشان و برادر زادههایش با
211 -قرآن- - 133 -قرآن- 202 - 65 -قرآن- 114 - 36 -قرآن- 56 - او مشورت کردند که مسلمان شوند او جلوگیرشان شد. -قرآن- 1
27 مجمع: مجاهد و إبن عبّاس گفتهاند: مقصود از قرین شیطان است که همدم کافر است و گمراهش « قالَ قَرِینُه رَبَّنا » 274-264
وَ أُزلِفَتِ » . 27 مقصود همدم آدمی او است که علماي بد باشند و یا پیشواهاي بگمراهی - کرده است. بعضی گفتهاند: -قرآن- 1
31 ابو الفتوح: یعنی بهشت را به پرهیزکاران نزدیک کنند و زیاد دور نیست و پیش از داخل شدن آن را « الجَنَّۀُ لِلمُتَّقِینَ غَیرَ بَعِیدٍ
32 « ما تُوعَدُونَ » . 55 مجمع: بعضی گفتهاند: یعنی آمدن بهشت دور نیست که هر آمدنی عاقبت نزدیک میشود - ببینند. -قرآن- 1
- 32 ابو الفتوح: اوّاب آنکه از گناه توبه کند 2 « أَوّاب حَفِیظٍ » 17- با یاء بصورت غایب نیز خواندهاند. -قرآن- 1 « یوعدون » : کشف
عبد اللّه عبّاس گفته است: یعنی آنکه تسبیح حق گوید 3- مجاهد گفته است: آنکه در خلوت عذر گناه خود خواهد 4- گفتند:
چند معنی شده است: 1- نگاهدار فرمان « حَفِیظٍ » : 19 [ صفحه 54 ] باز گردد. کشف - آنکه در دل بخدا گریزد و از همه -قرآن- 1
2- نگاهدار حساب گناهان براي توبه 3- نگاهدار آنچه از کتاب خدا و دستور پیغمبر بشنود. 4- نگاهدار خود 15- خدا. -قرآن- 6
خَشِیَ الرَّحمنَ » . از معصیت 5- نگهدار وقت خود از بیهودگی و مقاصد خود و افکار و اندیشههاي درونی خود از راه غلط رفتن
32 و بمزد و مجازات او مؤمن باشد. ضحّاك و سدي گفتهاند: یعنی - 33 مجمع: یعنی از خداي ندیده بترسد. -قرآن- 1 «ِ بِالغَیب
صفحه 38 از 325
36 مجمع: با کسر قاف نیز خواندهاند تا بصورت امر باشد یعنی « فَنَقَّبُوا فِی البِلادِ » . بخلوت و آنجا که کسی او را نبیند از خدا بترسد
37 کشف: إبن عبّاس گفته است: یعنی آنکه داراي خرد است و مقصود از قلب «ٌ لِمَن کانَ لَه قَلب » 28- بگردید در شهرها. -قرآن- 1
یعنی عقل نداري. و پیغمبر فرمود: هر که را خدا عقل داد رستگار شد. و مردم کار « مالک قلب » عقل است چون عرب میگوید
خوب میکنند ولی باندازهي عقلشان مزد میبرند. و اگر پیغمبر صلّی اللّه علیه خبردار میشدند کسی زیاد عبادت میکند از خرد
او میپرسند، اگر او را عاقل معرّفی میکردند میفرمود: امیدوار باو باشید و گر نه میفرمود: آنجور که شما گمان دارید نیست. و
28 ابو الفتوح نوشته: شبلی گفت: دلی حاضر فرمانهاي خداي را که یک - فرمود: هر که را خدا خرد داد رستگار شد. -قرآن- 1
37 حسینی نوشته: شیخ ابو سعید خراز قدّس سرّه فرموده که القاي سمع بوقت « أَلقَی السَّمعَ وَ هُوَ شَ هِیدٌ » . ساعت از او غافل نباشد
شنیدن قرآن چنان میباید که گویا از پیغمبر میشنود، پس در فهم بالاتر رود چنان داند که از جبرئیل استماع میکند پس فهم را
بلندتر برد و چنان داند که از خداي میشنود. شیخ الاسلام قدّس سرّه فرموده که اینکه سخن تمام است و بر آن در قرآن گواهی او
36 [ صفحه 55 ] شهید است چه شهید آن را گویند که حاضر باشد و از گوینده شنود نه از خبر دهنده - است و آن لفظ -قرآن- 1
چه غائب از مخبر میشنود و حاضر از متکلّم و از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که تکرار میکردم قرآن را تا
وقتی که از متکلّم او شنیدم. مجمع: إبن عبّاس گفته است: اینکه کنایه است از حال منافقین که حضور پیغمبر مینشستند و بیرون
ایندم او چه میگفت! و مقصود اینکه است که قرآن براي کسی فایده دارد که بدل بشنود نه « ماذا قال آنفا » : میرفتند و میگفتند
38 فخر: بعضی از مفسّرین گفتهاند: از اوّل آیه براي جلوگیري از «ٍ ما مَسَّنا مِن لُغُوب » . چون منافقین که میشنوند و نمیفهمند
عقیدهي یهود است که گفتند: خدا از روز شنبه آغاز بآفرینش جهان کرد و بجمعه از کار خود آسوده شد و روز شنبه بر بالاي
عرش خود به پشت خوابید تا از خستگی در آید. از اینکه روي باین آیه گفته شده است: بشش روز جهان آفریدیم و خستگی
نداشتیم. ولی ظاهر اینکه است که آیه براي جلوگیري از اعتقاد مشرکین است و روشن کردن قدرت و خسته نشدن تا نشان داده
27 مجمع: - شود که قدرت بر آفرینش بی خستگی بوده است و همان قدرت دوباره از گور در میآورد و زنده میکند. -قرآن- 1
39 مجمع: مقصود از تسبیح نماز است چون در نماز هم تسبیح است و هم « وَ سَبِّح بِحَمدِ- الخ » . با فتح لام نیز خواندهاند « لغوب »
دگر اذکار، و از امام صادق علیه السّلام نقل است که چون از معنی اینکه آیه پرسیدند فرمود: پیش از شام و صبح اینکه اذکار
- 20 -قرآن- 259 - قرآن- 1 - .« لا إِلهَ إِلَّا اللّه وحده لا شَرِیکَ لَه لَه المُلک وَ لَه الحَمدُ یُحیِی وَ یُمِیت وَ هُوَ عَلی کُل شَیءٍ قَدِیرٌ » : بگوید
40 ابو الفتوح: با فتح و کسر همزه هر دو خواندهاند با « وَ أَدبارَ السُّجُودِ » 398- 340 -قرآن- 341 - 308 -قرآن- 309 - -284 قرآن- 291
کسر مصدر است یعنی هنگام پشت کردن و انجام شدن و با فتح جمع است یعنی در دنبالههاي سجود. و اینکه جمله چند معنی شده
24 [ صفحه 56 ] علی علیه السّلام و گروهی دیگر نقل شده است که دو رکعت پیش از صبح است و - است: 1- بگفتهي -قرآن- 1
آن را رکعتی الفجر، مینامند 2- إبن عبّاس نقل از پیغمبر کرده است که اینکه 2 رکعت است پس از نماز شام و پیش از سخن
گفتن 3- مقاتل گفته است: دو رکعت است تا آنگاه که شفق و روشنی جلو افق تمام نشده و تاریکی فراگیر نشده 4- مجاهد گفته
است: مقصود تسبیح است بدنبال نمازهاي واجب 5- ادبار السّجود دو رکعت نماز بعد از نماز شام است و ادبار النّجوم دو رکعت
41 مجمع: مقصود نه اینکه است که اکنون آواز روز رستاخیز بشنو بلکه معنی اینکه است که « استَمِع یَومَ- الخ » . پیش از نماز صبح
17 فخر: چند معنی میتوان کرد: 1- یعنی شنواي اینگونه سخن - هم اکنون بشنو حدیث و گفتگوي مربوط به آن روز را. -قرآن- 1
باش نه مثل مردم بیدین که بی خبر باشی 2- آنچه بتو الهام میشود گوش ده 3- یعنی گوش بآواز گوینده کن بآن روز و مقصود
باشد یعنی در انتظار چنین « انتظر » بمعنی « استَمِع » اینکه است که اکنون گوش بده که روزي منادي ندا خواهد کرد و ممکن است
45 روح البیان: یعنی همهي نفوس آمادهي دریافت حقایق و معانی قرآن نیستند و « فَذَکِّر بِالقُرآن-ِ الخ » 290- روز باش. -قرآن- 280
22 کسی را که پندار در سر بود || مپندار هرگز که - آن کس لایق است که در دل اندیشناك باشد سعدي گفته است: -قرآن- 1
صفحه 39 از 325
وَ أَنبَتنا فِیها مِن کُل زَوجٍ » حق بشنود ز علمش ملال آید از وعظ ننگ || شقایق بباران نروید ز سنگ سخن ما: 1- آیت 7 جملهي
شاید کلمهي زوج اشاره باشد باین قانون طبیعت که در گیاهها مانند جاندارها پیدایش تخم و بقاي نوع بدنبال جفتگیري گیاه «ٍ بَهِیج
نر و ماده است که باید کلالهي نر نزدیک بکلالهي ماده باشد که بوسیلهي باد یا حشرات گردي از نطفهي نر در روي کلالهي ماده
78 [ صفحه 57 ] دانهي قابل پیدایش گیاه دیگر از آن - قرار گیرد تا ماده بارور گردد و دانه بندي کند بآنجور که آن -قرآن- 31
أَ فَعَیِینا بِالخَلقِ » باشد. و براي تفصیل اینکه مطلب و شکل تخمدان و طرز باروري گیاه بکتب طبیعی گیاهی مراجعه شود. آیت 65
شاید بتوان چنین معنی کرد: مگر از آغاز آفرینش ناتوان بودیم که در نگهداري و نموداري آینده ناتوان باشیم نه، « الأَوَّل-ِ الخ
ناتوان نیستیم ولی بر کافران پوشیده است که رستاخیز آفرینش تازهاي است با اینکه همین آفرینش و همین آفریده هستند که سر
بَل » انجامشان بآن جا است نه اینکه مخلوق تازهي دیگري غیر از اینها برستاخیز حاضر میشود. و قرینه و نشانه بر اینکه معنی جملهي
است که جهت انکار رستاخیز اشتباه در چگونگی آن است که کافران میگفتهاند: ما که نابود میشویم « هُم فِی لَبس مِن خَلق جَدِیدٍ
خلقت از نو و آفریدهي تازه چگونه خواهد بود! اینکه است که بجوابشان گفته شده است مگر اول نیافریدیم و ناتوان بودیم که
نشود برستاخیز بیایند! و بدنبال اینکه نقل عقیدهي آنها گفته شده است: ما آفریدیم و فکر و کارشان را با حضور گواهان نگهداري
970 -قرآن- - 506 -پاورقی- 968 - 48 -قرآن- 463 - قرآن- 13 - «1«6» میکنیم تا برستاخیز بآنجور که در زندگی بودهاند نمودار شوند
[ 810 [ صفحه 58 - -151-17 قرآن- 749
سوره ذاریات
اشاره
51 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم - 810- 151 -قرآن- 749 - -قرآن- 17
[ [سوره الذاریات [ 51 ]: آیات 1 تا 60
37 وَ الذّارِیات ذَرواً [ 1] فَالحامِلات وِقراً [ 2] فَالجارِیات یُسراً - 810 بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1 - 151 -قرآن- 749 - -قرآن- 17
104 إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِق [ 5] وَ إِن الدِّینَ لَواقِع [ 6] وَ السَّماءِ ذاتِ الحُبُک [ 7] إِنَّکُم لَفِی قَولٍ - 3] فَالمُقَسِّمات أَمراً [ 4] -قرآن- 1 ]
172 قُتِلَ الخَرّاصُونَ [ 10 ] الَّذِینَ هُم فِی غَمرَةٍ ساهُونَ [ 11 ] یَسئَلُونَ أَیّانَ یَوم الدِّینِ - مُختَلِف [ 8] یُؤفَک عَنه مَن أُفِکَ [ 9] -قرآن- 1
224 إِن المُتَّقِینَ فِی جَنّات وَ عُیُونٍ - 12 ] یَومَ هُم عَلَی النّارِ یُفتَنُونَ [ 13 ] ذُوقُوا فِتنَتَکُم هذَا الَّذِي کُنتُم بِه تَستَعجِلُونَ [ 14 ] -قرآن- 1 ]
[ 15 ] آخِذِینَ ما آتاهُم رَبُّهُم إِنَّهُم کانُوا قَبلَ ذلِکَ مُحسِنِینَ [ 16 ] کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیل ما یَهجَعُونَ [ 17 ] وَ بِالَأسحارِ هُم یَستَغفِرُونَ [ 18 ]
281 وَ فِی الَأرض آیات لِلمُوقِنِینَ [ 20 ] وَ فِی أَنفُسِکُم أَ فَلا تُبصِرُونَ [ 21 ] وَ فِی - وَ فِی أَموالِهِم حَقٌّ لِلسّائِل وَ المَحرُوم [ 19 ] -قرآن- 1
السَّماءِ رِزقُکُم وَ ما تُوعَدُونَ [ 22 ] فَوَ رَب السَّماءِ وَ الأَرض إِنَّه لَحَقٌّ مِثلَ ما أَنَّکُم تَنطِقُونَ [ 23 ] هَل أَتاكَ حَ دِیث ضَ یف إِبراهِیمَ
288 إِذ دَخَلُوا عَلَیه فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلام قَوم مُنکَرُونَ [ 25 ] فَراغَ إِلی أَهلِه فَجاءَ بِعِجل سَمِین [ 26 ] فَقَرَّبَهُ - المُکرَمِینَ [ 24 ] -قرآن- 1
إِلَیهِم قالَ أَ لا تَأکُلُونَ [ 27 ] فَأَوجَسَ مِنهُم خِیفَۀً قالُوا لا تَخَف وَ بَشَّرُوه بِغُلام عَلِیم [ 28 ] فَأَقبَلَت امرَأَتُه فِی صَرَّةٍ فَصَکَّت وَجهَها وَ قالَت
352 قالُوا کَ ذلِکَ قالَ رَبُّک إِنَّه هُوَ الحَکِیم العَلِیم [ 30 ] قالَ فَما خَطبُکُم أَیُّهَا المُرسَلُونَ [ 31 ] قالُوا إِنّا - عَجُوزٌ عَقِیم [ 29 ] -قرآن- 1
266 فَأَخرَجنا مَن کانَ - أُرسِلنا إِلی قَوم مُجرِمِینَ [ 32 ] لِنُرسِلَ عَلَیهِم حِجارَةً مِن طِین [ 33 ] مُسَوَّمَۀً عِندَ رَبِّکَ لِلمُسرِفِینَ [ 34 ] -قرآن- 1
فِیها مِنَ المُؤمِنِینَ [ 35 ] فَما وَجَدنا فِیها غَیرَ بَیت مِنَ المُسلِمِینَ [ 36 ] وَ تَرَکنا فِیها آیَۀً لِلَّذِینَ یَخافُونَ العَذابَ الَألِیمَ [ 37 ] وَ فِی مُوسی إِذ
310 فَأَخَ ذناه وَ جُنُودَه فَنَبَذناهُم فِی الیَم وَ - أَرسَلناه إِلی فِرعَونَ بِسُلطان مُبِین [ 38 ] فَتَوَلّی بِرُکنِه وَ قالَ ساحِرٌ أَو مَجنُون [ 39 ] -قرآن- 1
صفحه 40 از 325
هُوَ مُلِیم [ 40 ] وَ فِی عادٍ إِذ أَرسَلنا عَلَیهِم الرِّیحَ العَقِیمَ [ 41 ] ما تَذَرُ مِن شَیءٍ أَتَت عَلَیه إِلاّ جَعَلَته کَالرَّمِیم [ 42 ] وَ فِی ثَمُودَ إِذ قِیلَ لَهُم
360 فَمَ ا استَطاعُوا مِن قِیام وَ ما کانُوا - تَمَتَّعُوا حَ تّی حِین [ 43 ] فَعَتَوا عَن أَمرِ رَبِّهِم فَأَخَ ذَتهُم الصّاعِقَۀُ وَ هُم یَنظُرُونَ [ 44 ] -قرآن- 1
مُنتَصِرِینَ [ 45 ] وَ قَومَ نُوح مِن قَبل إِنَّهُم کانُوا قَوماً فاسِقِینَ [ 46 ] وَ السَّماءَ بَنَیناها بِأَیدٍ وَ إِنّا لَمُوسِعُونَ [ 47 ] وَ الَأرضَ فَرَشناها فَنِعمَ
309 فَفِرُّوا إِلَی اللّه إِنِّی لَکُم مِنه نَذِیرٌ مُبِین [ 50 ] وَ لا - الماهِدُونَ [ 48 ] وَ مِن کُل شَیءٍ خَلَقنا زَوجَین لَعَلَّکُم تَذَکَّرُونَ [ 49 ] -قرآن- 1
تَجعَلُوا مَعَ اللّه إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُم مِنه نَذِیرٌ مُبِین [ 51 ] کَ ذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِن قَبلِهِم مِن رَسُول إِلاّ قالُوا ساحِرٌ أَو مَجنُون [ 52 ] أَ
349 وَ ذَکِّر فَإِن الذِّکري تَنفَع المُؤمِنِینَ [ 55 ] وَ ما خَلَقتُ - تَواصَوا بِه بَل هُم قَوم طاغُونَ [ 53 ] فَتَوَل عَنهُم فَما أَنتَ بِمَلُوم [ 54 ] -قرآن- 1
الجِن وَ الإِنسَ إِلاّ لِیَعبُدُون [ 56 ] ما أُرِیدُ مِنهُم مِن رِزقٍ وَ ما أُرِیدُ أَن یُطعِمُون [ 57 ] إِن اللّهَ هُوَ الرَّزّاق ذُو القُوَّةِ المَتِین [ 58 ] فَإِن لِلَّذِینَ
71- 338 فَوَیل لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِن یَومِهِم الَّذِي یُوعَدُونَ [ 60 ] -قرآن- 1 - ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثلَ ذَنُوب أَصحابِهِم فَلا یَستَعجِلُون [ 59 ] -قرآن- 1
بکسر اوّل بمعنی بار سنگین و ابر سنگین بار از « وِقراً » . پراکندن باد خاك را و پاك کردن گندم را « ذرو » : [ صفحه 60 ] معنی لغات
جمع حبیک و حباك بکسر اوّل بمعنی راه میان ریگزار و خط و سفیدي فاصلهي میان دسته- هاي موي و آنچه بآن « حبک » . باران
وَ السَّماءِ ذاتِ » شکل است مثل پشت گوسفند که پشم دسته شده و از هم جدا میشود و در میان فاصله و راهی نمودار است
از مصدر روغ بفتح اوّل و روغان با فتح اوّل و دوّم بمعنی اینکه طرف و « راغ » . یعنی بآسمان که داراي راههاي زیبا است «ِ الحُبُک
فریاد و بفریاد کومک خواستن براي ترس. « صَ رَّةٍ » آن طرف رفتن شکار، از راه کج شدن آدمی و در نهان بسوي کس متوجه شدن
بفتح اوّل و ضم دوّم بمعنی دلو که پر آب یا «ِ ذَنُوب » . نشانهدار بنشانه معروف نیکخو « مُسَوَّمَۀً » . بسختی رد، یا سیلی زد « فَ َ ص کَّت »
-630- 402 -قرآن- 621 - 75 -قرآن- 372 - کمی آب داشته یا نزدیک پر آبی باشد، و چندین معنی دیگر نقل از قاموس. -قرآن- 67
768 ترجمه: بنام خداي بخشنده بهمگان و مهربان ببندگان 1 سوگند به پراکننده - 726 -قرآن- 758 - 684 -قرآن- 713 - قرآن- 673
بادها 2 سوگند بسنگینبار باران ابرها 3 سوگند بآسانی روان به دریا کشتیها 4 سوگند ببخش کننده کار جهان فرشتها 5 که البته
آنچه شما را وعده کردهاند راست است 6 و سزاي روز جزا میرسد 7 و سوگند بآراسته آسمان 8 که شما مردم عرب هر دمی
سخنی و هر کدام اندیشهاي دارید 9 و البته از راه و سخن درست آنکس کج میرود که کجش کردهاند 10 نابود باشند آنها که به
ژرفناي بیخودي فرو رفته 11 بگمان و پندار سخنی میگویند و دروغی میسازند. 12 و از تو اي محمّد میپرسند: رستاخیزکی بپا شود!
13 البتّه آن روزي است که بآتش آزموده شوند 14 و گویندشان بچشید: آزار آزمودهي خود را که شتاب آن داشتید. ولی [بهمان
روز] 15 پرهیزگاران در بستانها و چشمه ساران دریابند آنچه ز پروردگارشان رسیده 16 چه آنها از آن نکوکاران بودند 17 که ز
شب اندکی بخواب میرفتند 18 و بسحر گاهان آمرزش از خدا و بخشش گناه می- خواستند 19 و از سرمایهشان بخشی براي
خواهنده و بینوا بود [چون قدرت [ صفحه 61 ] حق دیدند و مؤمن شدند] 20 چه در پهناي زمین نشانههاي قدرت است براي یقین
داران که دل بسوي حق دارند 21 و هم در ساختمان تن آدمی نشانهها است. مگر نبینید که با چه دستگاه پیدا میشوید و میمانید و
میمیرید! 22 و ز آسمان روزيتان میرسد و هم آنچه نویدتان میدهند از آسمان است و قدرت خداوندي 23 پس سوگند به
پروردگار آسمان و زمین که رستاخیز درست است و انجام شدنی آن چنانکه از سخن گفتن ناچارید [اي محمّد چنانکه در آسمان
و زمین نشانهي قدرت ما نمودار است در سرگذشت مردم پیشین نیز پندي است و عبرتی] 24 مگر از داستان بزرگواران میهمان
ابراهیم خبر نداري 25 که روزي بخانهاش رفتند و سلام کردند و او گفت: سلام بر مردم ناشناس 26 و ز آن پس پوشیده خانوادهي
خود را خبر کرد و گوسالهاي بریان به جلو مهمانان گذارد [چون آنها فرشته بودند نخوردند] 27 ابراهیم گفت: چرا نمیخورید! 28
و بدل ترسید [که شاید بدي میاندیشند]، آنها گفتند: مترس و خوشخبرش کردند به پیدایش دانا پسري 29 در اینکه میان همسرش
فریاد کنان پیش آمد و به پیشانی خود زد و گفت: پیر زنی سترون و فرزند زادن! 30 فرشتگان گفتند: چنین است گفتار پروردگار
تو و بسر نوشت شده چه او داناي درستکار است 31 ابراهیم [که دانست آنها فرشتهاند] گفت: اي رسولان حق چه در پیش دارید!
صفحه 41 از 325
32 فرشتگان گفتند: ما را سوي مردمی گناهکار فرستادهاند 33 تا گلهاي سنگ شده بر آنها بریزیم 34 که از پیشگاه پروردگارت
براي گزاف- کاران و خودسران نشانهدار شده [چون فرشتگان دست بکار آزار شدند] 35 هر که را مؤمن بود ما از آن سرزمین
برون بردیم 36 ولی جز یک خانوار در آن مسلمان ندیدیم 37 و براي آن کسان که ز آزار دردناك حق بترسند نشانی به جاي
نهادیم [تا که آن ویرانه بینند و پند گیرند] 38 و نیز در سرگذشت موسی پند است و نشان قدرت چون که او را با حجتی و دلیلی
نمودار بسوي فرعون فرستادیم 39 و او با همه قدرت و مردم خود روي ز موسی بگرداند و گفت: اینکه [ صفحه 62 ] دیوانه است یا
که جادو 40 پس با لشکریانش بگرفتیم و بدریاشان فکندیم که سزاوار سرزنش بود و بهانهاش نبود 41 و نیز در گرفتاري گروه عاد
نشان قدرت است و انتقام چه بر آنها سخت بادي فرستادیم که جز خشکی و نابودي سودش نبود 42 و بهر چه گذر کرد چون گیاه
خشکیده نمود 43 و هم از ملّت ثمود پند گیرند که آگاهشان کردند: چند روزي ز زندگی برخوردار شوید تا که سرنوشت نمودار
شود 44 از پس اعلام سر از فرمان پروردگار خود بدر بردند و فریادي سخت و آتشی فرا گرفتشان شد و خود مینگریستند 45 که
نه نیروي بپا خواستن است و نه توان کینه توزي 46 و پیش از اینکه مردمان قوم نوح نابود شدند که مردمی نابفرمان بودند. [و دیگر
از نشانههاي قدرت ما است] 47 که آسمان را بتوان خود درست کردیم چه از ما است گشایش و توانائی 48 و نیز زمین بگستردیم و
چه خوب جاي آمادهي زندگی کردیم 49 که بر آن ز هر چیزي جفتی آفریدیم تا شاید آفریدگار خود بیاد آرید [اي محمّد بگو]
50 پس ز هر کار زشت بسوي حق گریزید کز بد آینده بآشکار بیمتان دهم 51 و با خداي دیگري انباز نکنید که هم بآشکار از
چنین بد اندیشی بیمناكتان کنم. [ولی تو اي محمّد آسوده دل باش که] 52 گذشتگان نیز چنین بودند و پیغمبري بر ایشان نیامد جز
که جادو و دیوانهاش گفتند 53 آیا بی دینان یکدگر را سپردهاند که دشمن پیغمبران شوند! ولی نه سفارش است که همگی سرکش
و نابفرمانند 54 اي محمّد روي از آنها بگردان که بر تو سرزنش نباشد 55 و از تذکّر و اندرز غافل مشو که هر پندي بمؤمنی سودي
دهد 56 چه آدمی و پري را براي ایمان و پرستش خود و آدمگري آفریدیم 57 و نه چشم بروزي آنها است و نه بسفره و
خوراكشان 58 چون خداوند خود بخشندهي روزي است با توانی پاینده و استوار 59 پس پرواي کافران مدار که چو همکیشان
گذشتهشان سزاوار آزارند 60 و شتاب بآن نیست که روز موعود میرسد و واي بر ایشان باشد. سخن مفسّرین: ابو الفتوح: اینکه سوره
60 آیت است. ناسخ و منسوخ إبن حزم: در سورهي و الذّاریات دو آیه منسوخ [ جملگی بمکّه فرود آمده است و 60 [ صفحه 63
منسوخ است « فَتَوَل عَنهُم- الخ » منسوخ است بآیت زکات. دوّم آیت پنجاه و چهارم « وَ فِی أَموالِهِم حَقٌّ- الخ » است: اوّل آیت بیستم
1 طبري: إبن کوّاء از « وَ الذّارِیات-ِ الخ » 191- 127 -قرآن- 162 - 45 -قرآن- 108 - قرآن- 18 - .« وَ ذَکِّر فَإِن الذِّکري- الخ » بآیت بعد
پرسید، « جاریات یسرا و حاملات وقرا و مقسّمات امرا » علی علیه السّلام پرسید: الذّاریات بچه معنی است! فرمود: باد، و هم از معنی
17- کشتی است که بر آب روان است. -قرآن- 1 « جاریات یسر » ، ابرها است « حاملات وقر » فرشتگان هستند و « مقسّمات امرا » : فرمود
ابر است که بهر سر- زمینی بآسانی میرود. و بعضی گفتهاند: مقصود ستارههاي « جاریات یسرا » مجمع: بعضی گفتهاند: مقصود از
سیّارهي هفت گانه هستند که قمر و عطارد و زهره و غیره باشد که بآسمان در حرکت هستند و چون اینکه آفریدهها نشانهي قدرت
خداوندي است و نیز وسیلهي زندگی و سود مردم است باینها قسم یاد کرده است. بعضی گفتهاند: معنی آیه اینکه است: سوگند
بپروردگار ذاریات و جاریات- الخ چون بغیر خداوند سوگند روا نیست. و از امام باقر و صادق علیهما السّلام نقل است: براي کسی
سوگند بغیر نام خدا روا نیست ولی خداوند بآفریدگان خود سوگند یاد میکند. کشف: بعضی گفتهاند: مقصود از همهي اینکه
جملهها فرشتگانند چون از جملهي آخر مقصود فرشته است پس سه جملهي دیگر هم اگر منظور فرشته باشد مناسبتر است و چون
اینکه جملهها بوسیلهي فاي عطف وابسته بیکدگر شده است مناسب اینکه است که هر یک بدنبال دیگري وابسته بآن باشد و معنی
چنین باشد: سوگند بفرشتگان که بادها را بهر گوشه پراکنده میکنند و ز ان پس ابرها را با خود میبرند و پس از آن آنها را بهر
سو روان میکنند و آن گاه میان مردم بشهرها تقسیمشان میکنند. و مورد قسم جملهي بعد است، یعنی [ صفحه 64 ] سوگند باینها
صفحه 42 از 325
که آنچه مزد و یا آزار بشما وعده کردهاند راست است و انجام شدنی و نیز در کشف الاسرار نوشته است: بسم اللّه اخبار است از
عزّت و قدرت ذو الجلال و الرّحمن الرّحیم اشارت است بنعت رأفت و لطف جمال بر کمال. جلال الوهیّت صد هزار جان طالبان
بسوخت جمال صمدیّت صد هزار جان عاشقان بیفروخت. قومی در قهر جلال از بیم قطعیّت میسوزند. قومی در لطف جمال بر
امید وصلت میفروزند و دلهاي بندگان روز و شب از تأثیر اینکه دو صفت گاه در خوف و گاه در رجا و از قضیّت اینکه دو اصل
گاه در قبض است و گاه در بسط. بگاه قبض همه فطرت بیند و هیبت. بگاه بسط همه لطف بیند و رحمت. بگاه قبض بعظمت نگرد
همه درد و گداز بیند بگاه بسط بقرب نگرد همه انس و ناز بیند. پیر طریقت از اینجا گفت: بقرب نگر تا از او انس زاید. بعظمت
اشاره است بنسیم «ِ الذّارِیات » : مینگر تا حرمت فزاید میان اینکه و آن منتظر میباش تا سبق ازل خود چه نماید. روح البیان
صبحگاهی که شوق دل- باختگان لطف حق را به پیشگاه عزّت میرساند و نفحات حق و وزش سرد و خوش بوي حقیقت را
28 نسیم ال ّ ص بح زرمنّی ربی نجد و قبّلها || که بوي دوست - بشامهي اسرار محبّت بر میگرداند. و جامی گفته است: -قرآن- 14
میآید از آن پاکیزه منزلها و کمال خجندي گفته است: صبا ز دوست پیامی بسوي ما آورد || بهمدمان کهن دوستی بجا آورد
زنهاي بچه آور «ِ الذّارِیات » براي چشم ضعیف رمد گرفتهي ما || ز خاك مقدم محبوب توتیا آورد و بعضی گفتهاند: مقصود از
7 طبري: یعنی آسمان زیبا آفریده. حسن بصري گفته است: یعنی بوسیلهي ستارهها «ِ وَ السَّماءِ ذاتِ الحُبُک » 44- هستند. -قرآن- 30
31 یعنی داراي ساختمان محکم و استوار. عبد اللّه عمر گفته است: مقصود آسمان هفتم - آراسته شده. مجاهد گفته است: -قرآن- 1
8 ابو الفتوح: «ٍ لَفِی قَول مُختَلِف » است. [ صفحه 65 ] ابو الفتوح: هفت آسمان و راهها و سختی و شدّت نیز معنی کردهاند. هو که
یعنی سخن شما در بارهي محمّد و قرآن مختلف است که میگویند جادو است، دیگري گوید دروغگو است. یکی میگوید شاعر
است و نیز قرآن را افسانهي گذشتگان گفتهاند و یکی تلقین شیطان گفته و دیگري آموختهي سلمان نامیده است. و بعضی گفتند:
یعنی عقاید شما نسبت به پیغمبر مختلف است که بعضی مؤمن و بعضی منکر و بعضی تصدیق و دستهاي تکذیب میکند و دیگري
9 مجمع: یعنی کسی از همهي خیرات و خوبیها باز گردانده و بی بهره است « یُؤفَک عَنه-ُ الخ » 35- شاك و دو دل هستید. -قرآن- 1
17 اینکه جمله متوجّه بجملهي جلو است و معنی اینکه است: اعراب - که از دین باز گشته و محروم است. بعضی گفتهاند: -قرآن- 1
براي حق سخن گوناگون دارند پس آنکس از حق و صواب منصرف و برگردانده شود که او را از سخن حق بر گرداندهاند و
بسخنان بیهوده خوي گرفته است. فخر: اینکه آیه بچند صورت معنی میشود: 1- ستایش مؤمنین است یعنی از سخنان مختلف و
- بیهوده باز داشته میشوند آنها که باز داشته و منصرف از اینگونه سخنانشان میکنند و بسخنان راست و درست رهبري میشوند 2
اینکه آیه نکوهش کافران است که آنهاي منصرف شده از پیغمبر آمادهي آن هستند و باز داشته از آن حضرت میشوند 3- از
پذیرفتن رستاخیز آنهائی بکج میروند که کجشان کنند و بازشان دارند 4- از پذیرفتن قرآن باز داشته و منصرفشان میکنند
است، یعنی آن کس از پذیرش آن «ٌ إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِق » بجاي جملهي جلو «ُ عَنه » آنهائی را که آمادگی آن دارند. کشف: هاي
69 و گفتهاند: یعنی آن کس از حق بر - 19 -قرآن- 38 - وعدهي درست منحرف است که در ازل منحرف شده باشد. -قرآن- 11
میگردد که دروغ گفت و دعوت بنادرستی کرد. حسینی: یعنی آنکه بسرنوشت و علم خدا محروم از ایمان بپیغمبر و قرآن [ صفحه
66 ] باشد البتّه او محروم خواهد بود، بیت: دلها همه مجروح و جگرها همه خون است || تا حکم ازل در حق هر کس چون است
10 طبري: یعنی لعنت و نفرین بر کاهنان و غیب- گویانی که دروغ و نادرست بهم میبافند و بگمان خود چیزي « قُتِلَ الخَرّاصُونَ »
میگویند و آنرا خوب و خوش نمایش میدهند. قتاده گفته است: یعنی آنها که یقین ندارند و می- گویند: رستاخیز نداریم، و نیز
گفته است: یعنی آنها که مرد گمان و ظن هستند و از گمان خود چیزي میگویند. إبن زید گفته است: آنها که نسبت بمیل خود بر
13 طبري: در معنی اینکه جمله اختلاف است: 1- إبن عبّاس گفت: یعنی بآتش « یُفتَنُونَ » 24- پیغمبر دروغ میبندند. -قرآن- 1
میسوزند 2- مجاهد گفته است: یعنی مانند طلا که در بوته سوخته میشود تا خالص شود گرفتار آتش هستند. ضحّاك گفته
صفحه 43 از 325
14 یعنی پخته میشوند و هم دروغگو خوانده میشوند. و بهترین معانی همین است که بسوختن عذاب میشوند - است: -قرآن- 1
16 طبري: یعنی « آخِذِینَ ما آتاهُم- الخ » . چون اصل فتنه آزمایش است که طلا را در بوته می- گدازند تا خوب و بدش نمایان شود
22 مجمع: یعنی آنچه خوشی و بزرگواري - بواجبات دینی رفتار میکنند و پیش از تعیین واجبات نکوکار و فرمانبر بودند. -قرآن- 1
« قَلِیلًا مِنَ اللَّیل ما- الخ » . که خداوند بآنها بخشیده دریافت میدارند چون پیش از اینکه که دوران زندگی و عمل بود نکوکار بودند
صله و رابط است یعنی کمی از شب بخواب بودند. و در مقصود از آن اختلاف است: 1- حسن بصري گفته « ما » 17 کشف: کلمهي
است: یعنی تا سحر بنمازند و آنگاه مشغول استغفار میشوند 2- قتاده گفته است: از نماز عشاء و خفتن بی خبر نمیباشند و بخواب
3- و گفتهاند: یعنی میان شام و خفتن نماز میخوانند. 4- در قسمتی از شب [ صفحه 67 ] مقداري نماز 29- نمیروند. -قرآن- 1
جملهي جدا قرار « مِنَ اللَّیل ما یَهجَعُونَ » وقف کردهاند و از « کانُوا قَلِیلًا » میخوانند یا از اوّل شب یا میانه شب. و بعضی قاریها در
نافیه دانستهاند تا معنی چنین شود: کمی از مردم بودند که به شب نمیخوابیدند و بنماز و عبادت برگزار « ما » دادهاند و کلمهي
155 حسینی نوشته: بیت: طاعت ناقص ما - 101 -قرآن- 123 - میکردند، و اینکه مطلب گفتهي ضحّاك و مقاتل است. -قرآن- 84
18 طبري: یعنی بهنگام سحر نماز میخوانند حسن « وَ بِالَأسحارِ هُم- الخ » موجب غفران نشود || راضیم گر مددي علّت عصیان نشود
بصري گفته است: یعنی نماز میخوانند و با نشاط و آماده بکار هستند که استغفار از گناه را در سحر میکنند. و گفتهاند که اینکه
یعنی بزودي از خدا مغفرت شما میخواهم از اینکه روي بوده است که در « سَوفَ أَستَغفِرُ لَکُم رَبِّی » جواب یعقوب بفرزندان خود
286 فخر: در اینکه دو آیه اشارهي لطیفی است که گفته شده است: کمی از - 21 -قرآن- 252 - سحر برايشان استغفار کند. -قرآن- 1
شب میخوابند و نگفته است قسمتی از شب را بیدار هستند براي اینکه آن اندازه خواب لازم است و عبادت است پس اشارهي بآن
عبادت شده است و بدنبال آن گفته شده است در آخر شب استغفار میکنند از عجب و خود پسندي که براي اینکه عبادات ممکن
19 مجمع: چند معنی شده است: 1- آنکه بی بهره است و سودي ندارد 2- آنکه آبروي «ِ وَ المَحرُوم » . است گردنگیر کسی بشود
خود میخواهد و از کس چیزي نمیطلبد 3- آنکه در غنیمت و سود عموم مسلمانان سهم و بهرهاي ندارد. و اصل معنی محروم آن
کس است که روزي باو نمیرسد خواه براي رفتن سرمایه یا خرابی ملک و آب و زمین یا بیرون شدن از سیاههي صاحبان سهم در
یا آنچه در دین معیّن شده است مثل «ٌ حَقٌّ مَعلُوم » غنیمت و یا روي سؤال نداشتن که آدمی از اینکه راهها نادار میشود. و مقصود از
21 حسینی نوشته: رباعی: - « وَ فِی أَنفُسِکُم » [ 495 [ صفحه 68 - 17 -قرآن- 477 - زکات یا آنچه آدمی خود بگردن گیرد. -قرآن- 1
22 نظري بسوي خود کن که تو جان دلربائی || مفکن بخاك خود را که تو از بلند جائی تو ز چشم خود نهانی تو کمال - قرآن- 1
با نصب و صداي بالا « مثل » 23 مجمع: کلمهي « لَحَقٌّ مِثلَ ما أَنَّکُم » خود چه دانی ||! چو در از صدف برون آ که تو بس گرانبهائی
31 کشف: یعنی کار - خوانده شده است تا حال باشد و با رفع و صداي جلو خوانده شده است تا صفت براي حق باشد. -قرآن- 1
روزي شما مثل سخن گفتن شما ثابت است و درست. و گفتهاند: یعنی چنانکه شک نیست که شما سخن گفتن میتوانید همین طور
شک نیست که وعدهها که بشما میدهند خواهد رسید. بعضی گفتهاند: یعنی چنان که هر کس نمیداند حروف و کلمات از کجا
فراهم میشود و بزبانش میآید و سخن میگوید بهمین گونه نمیداند از کجا روزي او میرسد. و دیگر گفته است: یعنی چنانکه
24 ابو « ضَیف إِبراهِیمَ المُکرَمِینَ » . هیچکس جز با زبان خودش نمیتواند سخن بگوید همین طور جز روزي خود را نمیتواند بخورد
الفتوح: 1- چون مهمان ناخوانده بودند گرامی شمرده شدهاند 2- چون ابراهیم خود دست اندر کار پذیرائی آنها بود مکرم نامیده
شدهاند 3- چون فرشته و آفریدهي گرامی خدا بودند بمکرم توصیف شدهاند 4- چون مهماندار آنها پیغمبر و محترم بود آنها هم
25 ابو الفتوح: اوّل منصوب شده است، چون مفعول است «ٌ فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلام » 35- بمناسبت او محترم خوانده شدهاند. -قرآن- 1
- یعنی سلّم تسلیما. و دوّم مرفوغ شده است چون خبر است یعنی خطابی و تحیّتی سلام، یا مبتداء است یعنی سلام علیکم. -قرآن- 1
قَومٌ » . بیالف خواندهاند یعنی ابراهیم [ صفحه 69 ] گفت: شما مردمی سلّم و سلامت هستید « قال سلّم » 33 طبري: قاریهاي کوفه
صفحه 44 از 325
21 و یا چون سلام رسم نبود آنها سلام کردند او - 25 ابو الفتوح: چون بی اجازه وارد شده بودند نشناخت. -قرآن- 1 « مُنکَرُونَ
27 فخر: غذا را جلو آنها گذارد و آنها را بر سفره غذا نبرد تا باحترام « فَقَرَّبَه إِلَیهِم » . نشناخت چون بر خلاف رسم کار کردند
نزدیکتر باشد که اگر آنها از جاي بلند شوند ممکن است جاشان عوض شود و آنکه بالا بوده است پائین مجلس واقع شود و خلاف
با « قَومَ » بدون الف نیز خوانده شده است و کلمهي « الصعقۀ » 45 مجمع: کلمهي «ٍ وَ قَومَ نُوح » 44 « فَأَخَذَتهُم الصّاعِقَۀُ » احترام او باشد
صداي آسمانی است و بی الف « صاعقۀ » نصب و جرّ هر دو خواندهاند که عطف بر جلو باشد یا مفعول فعل مقدّر باشد. و کلمهي
47 ابو « وَ إِنّا لَمُوسِعُونَ » 395- 314 -قرآن- 387 - 292 -قرآن- 296 - 25 -قرآن- 264 - آزاري است که از آن بانسان میرسد. -قرآن- 1
الفتوح: 1- یعنی توانا هستیم 2- ما می- توانیم روزي را وسعت دهیم 3- ما توانگریم و دارا 4- علم ما وسیع است و همه چیز بدانیم.
49 مجمع: 1- یعنی از هر چیز دو دسته آفریدیم مانند شب و روز و آسمان و زمین، ماه و خورشید، «ِ خَلَقنا زَوجَین » 25- -قرآن- 1
50 کشف: 1- یعنی از «ِ فَفِرُّوا إِلَی اللّه » 20- دریا و بیابان، روشنی و تاریکی 2- یعنی ز هر چیزي نري و مادهاي آفریدیم. -قرآن- 1
27 یعنی از - عذاب خداوند بسوي ثواب او گریزید بوسیلهي ایمان و اطاعت و دوري از معصیت 2- إبن عبّاس گفته: -قرآن- 1
خداوند بخودش گریزید و باطاعت او رفتار کنید 3- و گفتهاند: از جهل بعلم فرار کنید و از فرمانبري شیطان باطاعت رحمان روي
آرید. و نیز کشف نوشته است: فرار مقامی است از مقامات روندگان و منزلی از منازل دوستی. کسی که اینکه مقام او را درست
شود نشانش آن است که همه نفس خود غرامت بیند. همه سخن خود شکایت بیند همه کرد خود جنایت بیند امید از کردار [
صفحه 70 ] خود ببرد و بر اخلاص خود تهمت نهد. اگر دولتی آید در راه وي از فضل حق بیند و از حکم ازل نه از جهد و کردار
خود. پیر طریقت گفت: اي باري به بر و هادي بکرم فرو ماندم در حیرت یکدم آن دم کدام است دمی که نه حوا در آن گنجد نه
آدم، گر من آن دم بیابم چو من کسی است! مجمع از امام صادق علیه السّلام نقل شده است یعنی بحج بروید. و ابو الفتوح نوشته
51 کشف: اینکه جمله تکرار شده است یا براي تأکید و پا بر جا «ٌ لَکُم مِنه نَذِیرٌ مُبِین » . است: عمرو بن عثمان گفت: پناه با مکّه دهید
کردن بیم و تهدید است. و یا چنانکه گفتهاند اوّل براي ترساندن از گناه و نافرمانی است و دوّم براي شرك و انکار یکتا پرستی
53 ابو الفتوح نوشته: بر سبیل تعجّب فرمود که وصیت کردهاند یکدگر را باین! چنانکه ما گوئیم: «ِ أَ تَواصَوا بِه » 33- است. -قرآن- 1
54 طبري: مجاهد گفت: علی علیه السّلام بیرون آمدن عمامهاي از « فَتَوَل عَنهُم » 20- زبان در دهن یکدگر کردهاند. -قرآن- 1
پارچهي راه راه بر سر نهاده و پارچهاي سیاه و چهار گوش بر خود پیچیده فرمود: چون اینکه آیه نازل شد ما اندوهناك شدیم که
: 346- 21 -قرآن- 316 - قرآن- 1 - .« الخ «- ذَکِّر فَإِن الذِّکري » پیغمبر دستور دارد از ما رو گردان باشد تا اینکه اینکه آیت نازل شد
55 فخر: « وَ ذَکِّر فَإِن الذِّکري- الخ » 87- 84 -پاورقی- 85 - قرآن- 54 - .«7»« بَلِّغ ما أُنزِلَ إِلَیکَ » گفتهاند اینکه آیه منسوخ است باین آیه
اینکه آیه میفهماند پشت کردن بهمه کس لازم نیست و دعوت همه فایده ندارد و از کافران رو گرداندن و بمؤمنین یاد آور شدن
موجب وصول بمقصود است. و اینکه آیه چند معنی میشود: 1- یقین آنها استوارتر میشود 2- مؤمنین بعد از تو بواسطهي نقل
سخنان و یادآوري- هاي تو بهرهمند میشوند 3- آنکه از یاد آوریهاي تو مؤمن شود سود از سخن تو برده که بوسیلهي همین
81 [ صفحه 71 ] حسینی: یعنی بواسطهي سر سختی کافران از - 29 -قرآن- 60 - 30 -قرآن- 9 - گفتهها مؤمن شده است. -قرآن- 1
- یادآوري بمؤمنان، خود- داري مکن و باید آنکه وعظ و یادآوري میکند ده چیز را در نظر بگیرد تا سخنش سودمند شود: 1
- نعمتها را یاد آورد تا سپاسگزار شوند 2- مزد گرفتاریرا بگوید تا شکیبا شوند 3- سزاي بدکاري را یاد آورد تا خوددار شوند 4
حیلههاي شیطان را بگوید تا از آن پرهیز کنند 5- بی اعتباري و ناپایداري دنیا را به خاطرها آورد تا بآن دل نبندند 6- مرگ را
یادآور شود تا آمادهي رفتن باشند 7- گرفتارهاي قیامت را بگوید تا چارهي آن کنند 8- ناگواریهاي دوزخ را بشمارد تا از آن
بترسند 9- بهرههاي بهشت را بشمارد تا دلبستهي آن شوند 10 - سخن خود بر بیم و امید رحمت و عقوبت حق استوار کند تا میان
56 طبري: 1- زید بن اسلم « ما خَلَقت الجِن-َّ الخ » . بیم و امید باشند و هر سخن که با اینکه شرائط باشد مردم از آن بهرهمند شوند
صفحه 45 از 325
گفت: یعنی براي عبادت نیکبختان را آفریدیم و بدبختان را براي معصیت که هرکس براي آنچه در نهادش از شقاوت و سعادت
22 مجمع: مجاهد گفته - هست 2- إبن عبّاس گفته است: یعنی براي اقرار ببندگی آفریدیم خواه بخواهند یا نخواهند. -قرآن- 1
است: یعنی آفریدیم براي اینکه امرشان کنم بعبادت و نهی از نافرمانی کنم. ابو الفتوح: کلبی گفت: براي یکتا شناسی و توحید
و .« ما خلقت الجن و الانس من المؤمنین الّا لیعبدون » آفریدیم. کشف- از إبن عبّاس بنقل کلبی و ضحّاك اینجور قرائت کرده است
بعضی گفتهاند: نه بطور اجبار براي عبادت آفریدم بلکه بطور تکلیف و آزمایش بعبادت آفریدم. پس آنکه موفّق و استوار بود با آن
عبادتی که براي آن آفریده شده است دست اندر کار خواهد شد. و آنکه بیچاره و رانده بود محروم میشود و سودي نمیبرد و
یعنی همیشه در کار باشید که هر « اعملوا فکل میسّر لما خلق له » کاري میکند که براي آن آفریده شده است چنانکه پیغمبر فرموده
کسی براي کاري آفریده است و میتواند آن را [ صفحه 72 ] انجام دهد. و دیگري گفته است: یعنی آفریدم تا بندگانم باشند. مجاهد
لام غرض است یعنی هدف از آفرینش عبادت است. و «ِ لِیَعبُدُون » گفته است: یعنی براي اینکه مرا بشناسند. تبیان شیخ طوسی: لام
اینکه آیه میفهماند عقیدهي جبریها درست نیست که میگویند خداوند زیادي از مردم را براي گمراهی و گرفتاري در آتش آفریده
لام براي عاقبت است یعنی با اینکه آفریدگانرا براي بندگی آفریدیم ولی زیادي از آنها خود « ذَرَأنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً » چون در اینکه آیه
نافرمانی میکنند و بد را میپسندند و پایان کارشان جهنّم است، پس در کلام خداوند تناقض و خلاف نیست و دو جور سخن گفته
شده است در یک آیه گفته شده است: غرض از آفرینش عبادت است و در دیگري گفته شده است بسیاري از اینکه آفریدگان
291 فخر: در اینکه آیه چند فایده است: 1- چون در - 39 -قرآن- 260 - بهدف نمیرسند و عاقبت کارشان جهنّم میشود. -قرآن- 24
آیت جلو گفته شد: بمردم یادآوري کن باین آیه فهمانده شده است که برترین یادآوریها بندگی است که پایهي زندگی است و
جز آن نابودي وقت است 2- چون در آیت گذشته به پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله دستور رسیده که پشت بکافران کن در اینکه آیه
فهمانده شده است که پیغمبر دو وظیفه دارد: اوّل- رهبري است که اگر مردم قبول نکردند باید بآنها توجه نکند. دوم- بندگی است
که هدف خلقت او است و باید از آن دست برندارد 3- میفهماند که کافران بر خلاف غرض از آفرینش رفتار میکنند که سخن
پیغمبر نمیپذیرند و عبادت نمیکنند تا او مأمور میشود از آنها رو گردان شود 4- معنی لام ممکن است مقارنه و نزدیکی باشد نه
فَطَلِّقُوهُنَّ » که لام بمعنی غرض نیست بمعنی نزدیکی و مقارنه است و هم چنین «ِ أَقِم الصَّلاةَ لِدُلُوك الشَّمس » غرض و هدف مثل
که مقصود خواندن نماز است بهنگام رسیدن خورشید و دادن طلاق بهنگام رسیدن و مقرون شدن عدّه است و اینجا هم «َّ لِعِدَّتِهِن
] 854- 747 -قرآن- 820 - مقصود اینکه است که آفرینش مقرون بعبادت است و بندگی، و لام اگر بمعنی غرض باشد -قرآن- 707
صفحه 73 ] بایستی خدا از آفرینش استفاده کند و غرضی و سودي داشته باشد و اینکه خلاف است که او بی نیاز از همه چیز است
-5 معنی عبادت در اینکه آیه بزرگداشتن فرمان خدا است و مهربانی به آفریدههاي او و عبادات و احکام ادیان در هر دورانی و
سرزمینی جوري بوده است که محور همه همان است که گفتیم و گفتهاند اگر لام بمعنی عاقبت باشد عبادت بمعنی معرفت است
یعنی « کنت کنزا مخفیّا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق کی اعرف » یعنی آفریدم که مرا بشناسند چون از پیغمبر روایت شده است
گنجینهي پوشیدهاي بودم که خواستم نمودار شوم و بشناسنم پس آفریدهها بیافریدیم تا مرا بشناسند. تأویلات کاشانی: یعنی جنّ
نفوس و انس ابدان یا ثقلین مشهور را نیافریدم مگر براي اینکه صفات و کمالاتم بر آنها نمودار شود و مرا بشناسند و سپس بپرستند
که پرستش باندازهي شناسائی است و آنکه نشناخت عبادت نکرد چه عبادت بی شناسائی نابود است. و مقصود اینکه است که
نیافریدم که در پرده پندار خود پرستی و صفات خویشتن بینی گرفتار باشند و آفریدههاي من را بپرستند و یا خود را خداي خلق
با یاي آخر خوانده است یعنی من را بپرستند و عبادت رساتر است از عبودیت چون « یعبدونی » دانند. روح البیان: یعقوب قاري
عبودیت اظهار تذلّل و خواري است و عبادت نهایت تذلّل و خواري است چون عبادت و پرستش در برابر کمال بخشش است. و
بعضی بزرگان گفتهاند: پرستش در نهاد آفریدگان سرشته است چون عبادت در لغت عرب بمعنی خواري و ذلت است و اینکه
صفحه 46 از 325
عبادات بصورت مخصوص براي اینکه معین شده است که ذلّت فطري را بفهمانند و براي آفریدگار خود بآن طور که مشروع است
خواري و فروتنی خود را نمودار کنند. و معنی آفریدن براي پرستیدن اینکه است که با کمال آمادگی آفریدگان و فراهمی عبادت
براي آنها و مطلوب بودن اینکه عمل از آنها آفریده شدهاند چون تفضّل خداوندي است و نمودار کمالی است از افعال حق،ّ و اگر
اعتراض شود که [ صفحه 74 ] خداوند را نقصی نیست تا باین آفرینش و عبادت کامل شود جواب اینکه است که صدر الدین قوینی
در تفسیر فاتحه گفته است: آنچه نقص است تحصیل کمال از غیر است و در اینکه آفرینش و عبادت کمال بصفات حق است نه
بوجود غیر. و در بعضی شروح فصوص است: حق تعالی یک کمال ذاتی دارد و یک کمال اسمائی و در کمال ذاتی نشود که بر
وجود غیر کامل شود امّا کمال اسمائی به واسطهي پیدایش موجودات فراهم میشود که وقتی خالق و رازق و قادر خواهد بود که
بتواند و بیافریند و روزي دهد پس بدنبال آفریدن، اسماء کمالیّه فراهم و نمودار میشود. جامی گفته است: وجود قابل، شرط کمال
اسمائی است || و گر نه، ذات نباشد بغیر مستکمل و نیز گفته است: اي ذات رفیع تو نه جوهر نه عرض || فضل و کرمت نیست
معلّل بغرض تا خود گردد بجمله اوصاف عیان || واجب باشد، که ممکن آید بمیان و ر نه بکمال ذاتی از آدمیان || فرد است و
غنی چنانکه خود کرد بیان صافی: از امام صادق علیه السّلام نقل است: حسین بن علی علیهما السّلام بیرون آمد و در جلو اصحاب
خود و بآنها فرمود: اي مردم خداوند بندگان را جز براي معرفت نیافرید و چون معرفت و شناسائی فراهم شد او را خواهند پرستید و
چون خدا پرست شدند از پرستش مخلوق بی نیاز و آسوده خواهند بود مردي گفت: اي پسر پیغمبر جانم بقربانت معرفت حقّ
چیست! فرمود: معرفت مردم هر دوران شناسائی امام آن زمان است که بر مردم اطاعت او واجب است. صفی علیشاه: نی که حق را
حاجتی بر طاعت است || فیض بخشی بلکه اصل علّت است آفرید او تا که بر مقصود او || بهرهور گردند خلق از جود او لیک
طاعت بود موجب بر ثواب || تا برند از گنج او در بیحساب راه گنج از جود بر خلقان نمود || اینکه هم از اکرام او بر خلق بود [
صفحه 75 ] تا به نیکان فیض او بهتر رسد || و ر نه او روزي دهد بر نیک و بد تفسیر فی ظلال القرآن: اینکه جملهي کوتاه شامل
دامنه دارتر حقایق وجودي است که اگر نباشد زندگی آدمی رو براه نخواهد بود و گوشه و کنارهاي معنویّات و حظوظ زندگی
وابستهي اینکه حقیقت است که بجاي سنگ زیر بناي زندگی است و اوّلین نماي از اینکه واقعیت که بچشم میخورد نشان دادن
هدف معیّن است براي پیدایش انس و جن که در ضمن وظائفی روشن شده است و هر کس آن را انجام داد آخرین ارزش وجودي
خود را فراهم کرده است و اگر در آن کوتاهی کرد بحقیقت وجودي خود نمیرسد و موجودي بدون وظیفه و سر خود خواهد بود
که نه در زندگی هدف دارد و نه از معنی اصلی حیات خود برخوردار میشود و از ناموس آفرینش محروم میباشند و بسوي نابودي
رهسپار است که دستاویز بهبودي ندارد و اینکه وظیفهي معیّن که آدمی و پري را در ریشهي آفرینش و ناموس وجود بهم وابسته و
پیوسته میدارد بندگی و پرستش است، یعنی خدائی است که باید او را بپرستید و مخلوقی است که باید پرستش خدا کند. و درستی
و کمال زندگی آدمی روي اینکه وابستگی عابد و معبود است. و از سوي دیگر باري بر دوش آدمی است و پرستش بجور دیگر از
او خواسته شده است که غیر از شرایع و وظایف دینی است و آن مقام خلافت و جانشینی خداوندي انسان است بر روي زمین که در
و میفهماند قرار داد خداوندي بحکم تکوین و پیدایش، جنبش آدمی « إِنِّی جاعِل فِی الَأرض خَلِیفَۀً » سورهي بقره گفته شده است
است که کار و فکر و حرکت وظیفهي فطري و اوّلی آدمی است چنانکه احکام دین وظیفهي دوم و پس از بلوغ و عقل و علم است.
چونکه کمال خلافت و جانشینی خداوند یعنی توجه بحق بتمام جنبشهاي حیاتی از فکر و اراده و عمل که در هیچ اندیشه و خواسته
و کار جز حق نبیند و نیندیشد و اینکه است حقیقت پرستش و بندگی که بتمام جنبشهاي حیاتی، دینداري و بندگی نمودار باشد و
1361 [ صفحه 76 ] نشان - آنچه از دانائی و توانائی باو عنایت شده است بآن راه بکار برد که خدا آفریده است و باو -قرآن- 1320
داده است از کار و کوشش و آبادي زمین و همکاري در بقاي حیات و تمدّن بشري و اینکه خود جهاد و کوشش در راه حق است
که پدیدهي صبر و شکیبائی در سختیها است و رضاي بدادهي خداوند است پس اگر کسی متوجّه بوظیفهي خود بموجب فطرت و
صفحه 47 از 325
سرشت خداوندي بود و دست اندر کار آن شد هدف زندگی خود را پیدا کرده و مقصد و منظور دیگري از زندگی نداشته آرامش
فَفِرُّوا إِلَی » کامل در دل و آسایش در زندگی و نعمت و فضل خداوندي بآخرت نصیب او خواهد شد، و چنین کس بمفاد آیت جلو
رفتار کرده از همه گونه گرفتاریهاي زندگی آسوده شده و بحقیقت فطرت و سرشت انسانی خود رسیده بندهي خاص و خالص «ِ اللّه
با یاء که بصورت جرّ است قراءت اعمش است. - « ذي القوّة » : 58 مجمع «ُ ذُو القُوَّةِ المَتِین » 544- خداوندي خواهد بود. -قرآن- 518
59 کشف: یعنی مردم مکّه مانند مردم گذشته بهرهاي از عذاب دارند. زجّاج گفته است: دلو را « ذَنُوباً مِثلَ ذَنُوب-ِ الخ » 27- قرآن- 1
ذنوب مینامند آنگاه که پر آب باشد. و بعضی گفتهاند: معنی جمله اینکه است: همچنانکه دلو آب پیدرپی از چاه بالا میآید
26 و اینکه آیه براي جواب نضر بن حرث است و یاران او که - اینکه مردم هم گرفتار آزار پیدرپی خواهند بود. -قرآن- 1
میگفتند: اگر محمّد راستگو است چرا ما را گرفتار نمیکند! و در روز بدر نتیجه نمودار شد. سخن ما: 1- از اوّل اینکه سوره تا
آیت هفتم پنج سوگند است بر دو مطلب که وعدههاي پیغمبر [ص] و رستاخیز درست است و شک و دو دلی در آن راه ندارد و
دیگر پراکنده گوئی اعراب است و ناپایداري فکر و سخنشان که کج میروند و هردمی ادعائی میکنند چون براه راست نرفته و
حق نپذیرفتهاند ناچار هر کسی هر وقتی چیزي میگوید و سخن مختلف دارد. و چون سوگند آئین استوار کردن گفتار بوده است
چنانکه طنطاوي در الجواهر نمونهاي چند از سوگند اعراب را آورده است قرآن بصورتهاي مختلف براي پا بر جا کردن حقایق،
سوگند آورده [ صفحه 77 ] است و برسم خود اعراب بوسیلهي سوگند بآنها خطاب شده است و البتّه قسم بچیزهائی است که در
نظرها با ارزش است چنانکه ما هم امروز بخداوند و مقدّسات سوگند یاد میکنیم و سوگندهاي بسیاري که در قرآن یاد شده است
همگی به پدیدههاي اولیهي آفرینش است چون ماه و خورشید و ستارگان و عوامل فعّاله طبیعت چون باد و باران و فرشته و شب و
روز و دریا که پیوسته آدمی در چگونگی آنها سرگردان و اندیشناك است. در فارسی قدیم نیز اینکه رسم بوده است و نمونهاي از
تا آیت 19 در برابر سزاي « إِن المُتَّقِینَ فِی- الخ » آنرا آقاي دکتر معین در حرف سین پاورقی برهان قاطع آورده است 2- از آیت 15
کافران کج اندیش، پاداش پرهیزگاران و جهت آن یادآوري شده است که در زندگی نکوکاري نفسانی و اجتماعی داشتهاند چون
بشب کم میخوابیدهاند و سحر بیدار و در استغفار بودهاند و از سرمایهشان براي ناداران بهرهاي بوده است. اینجا پرسشی پیش
میآید که آیا کم خوابیدن شب و بیداري سحر چه خاصیّت نفسانی و کمال آدمگري دارد که مانند بخشندگی نکوکاري شمرده
635 پاسخ اینکه پرسش همان است - شود و بهرههاي معنوي بدنبال بخشش مال و کم خوابی شب و استغفار سحر باشد! -قرآن- 609
که چندین جاي اینکه کتاب مکرر شده است که دستور بعبادت از کارهاي ویژه پیغمبران است و ما آن را نمیتوانیم بدرستی
دریابیم چنانکه میبینیم براي بخشش و گذشتن از مال در خمس و زکات قصد قربت و براي فرمان خدا باید باشد با اینکه نتیجهي
اوّلی اینکار بی قصد قربت فراهم است که دستگیري از نادار است. بعلاوه میگوئیم چنانکه در جاي دیگر اینکه کتاب نوشتهایم
چون برتري آدمی و بهرههاي او در زندگی از اراده و علم او است که دیگر موجودات از آن محرومند اینکه است که وابستگی او
بآفریننده علاوه بر آنچه مانند دیگر آفریدهها بموجب طبیعت است بایستی بقصد و اراده نیز وابستگی داشته باشد تا موجودي کامل
باشد و بآخرین پایهي امکان خود برسد و گر نه چنانکه اگر موجودي بیمار بود رابطهي او با طبیعت کم است و گرفتار است و
ناقص [ صفحه 78 ] که یا نابود میشود و یا بیماري او خوب شده رابطهاش با طبیعت کامل میشود انسان هم که در ارادهاش بخداوند
و اصل آفرینش استوار نبود موجودي است که وابستگی او ناقص است و بیماري است که از جهت خاصیت آدمی خود از بهرهي
آدمگري محروم است پس بسحر بپا خاستن و بیاد آفریننده بودن و آمرزش خواستن نشانهي ارادهي استوار و پهناوري است که چون
از احتیاجات زندگی آسوده شده و در شب بآسایشگاه خود میرود و باندیشه آفریننده و آفرینش او است و ناتمامی و نواقص خود
و بهمان روش که در روز براي نیازمندي مادي و طبیعی خود در کار و کوشش است بشب براي نیازمندي معنوي و ناتمامی و نقص
حقیقی خود در اندیشه و استغفار است. پس مؤمن و متّقی بودن و از بهشت بهرهمند شدن براي کسی است که بمانند وابستگی
صفحه 48 از 325
طبیعی بخداوند، به اراده و اندیشهي وابستهي باو و بیاد او و سر بفرمان او باشد. البتّه در سحر که هنگام درخشش ستارگان و
آرامش طبیعت است بیشتر و گشادهتر دامنهي فکر و اندیشهي آدمی متوجّه عوالم معنوي و قدرت خداوندي و زیبائی آفرینش و
میفهماند که شیفتهي کسب و کار و کشت و زرع خود نباشید که « وَ فِی السَّماءِ رِزقُکُم- الخ » ناتوانائی خود میشود. 3- آیت 22
روزي شما در آسمان است یعنی برترین جائی است که خود بتوانید بیندیشید. و آن قدرت و سرنوشت خداوندي است پس نباید
مغرور شد و از آفریننده بیخبر بود که روزي خوردن و زنده ماندن شما خود نشانه یک قدرت مرموز است که آفریننده است و چیره
یادآوري گذشته است و « إِنَّهُم کانُوا قَوماً فاسِقِینَ » تا 46 « هَل أَتاكَ حَدِیث ضَ یف-ِ الخ » 4- آیت 24 41- بر آفرینش. -قرآن- 13
عبرت از سرنوشت دیگران ولی آیا داستان فرشتهها و مهمان پنداشتن ابراهیم چه بوده است! شاید چون خلیل الرّحمن در اندیشهي
زندگی ناپسند و سخت لوط بوده است که پسر خاله و خویشاوند او بوده است و هم از نداشتن فرزند، شاید ناراحت بوده است از
96 [ صفحه 79 ] بجلو او نمودار شدهاند و چون تا آن وقت شاید فرشته ندیده بوده است - 42 -قرآن- 60 - اینکه روي آنها -قرآن- 13
آنها را آدم پنداشته و برسم زمان گوسالهي پخته براي آنها آورده است و آنها حقیقت را نمودار کردند که ما فرشتهایم و او را
فَفِرُّوا إِلَی اللّه-ِ » آسوده خاطر کردند که هم فرزند خواهد داشت و مردم لوط نابود خواهند شد و او آسوده میشود. 5- آیت 42
شاید اشاره باشد باین حقیقت که آدمی در دوران زندگی از هر سو گرفتاري مادي و معنوي دارد و اندیشههاي بیهوده و بند و « الخ
قیدهاي فردي و اجتماعی و هزاران رذائل اخلاقی همیشه آدمی را دست و پا بسته و رنجور و دردناك دارد و بسا شود که هیچ
یک، از دلخوشیهاي زندگی او را آرام نکند و هیچ سرمایه و جاه و مال درد درونی آدمی را بهبود نبخشد جز روي دل با خدا
کردن و از قدرت مرموز الهی کومک گرفتن، پس شاید مقصود از اینکه جمله وادار کردن آدمی است براه به چنگ آوردن
آسایش درونی و آرامش شوردل که مولود حرص و غضب و کبر و حسد و خودخواهی است. و چون انسان متوجّه شد که همه
چیز او از خداوند است و تمام وسائل و دستاویزهاي زندگی بازگشت بارادهي ازلی دارد که هیچ جاه و مقامی نمیتواند او را
دستگیر باشد مگر لطف حق و پیوسته بیاد خداوند بود و همه چیز خود را از او دانست و دلبسته بآن جا شد همیشه آرام است و
38 و از اینکه روي که نگهبان معنوي آدمی فرار بسوي حق است و دل سپردن به او، جملهي بعد - راضی و با نشاط. -قرآن- 13
وَ ما » تکرار شده است که من شما را پند میدهم و میترسانم که از فرار بسوي خدا و راه آسایش خود غافل نباشید. 6- آیت 56
جاي اینکه پرسش است که آفریدن براي پرستیدن چگونه کاري است و چه ارزشی دارد! جواب اینکه است: « خَلَقت الجِن-َّ الخ
براي نتیجه و اثر «ِ لِیَعبُدُون » 37 لام - چون عبادت بمعنی یکتا پرستی و فروتنی و فرمانبري خداوند است شاید بتوان گفت: -قرآن- 13
پیدایش است که اینها را آفریدیم تا موجودي باشند یکتاپرست و فروتن و فرمانبر که اگر چنین نبودند موجودي ناتمام و نابود -
20 [ صفحه 80 ] خواهند بود و البتّه اینکه نتیجه نه سودي است براي آفریننده و اگر اینکه موجود بآن نتیجه و هدف نرسید - قرآن- 5
خطائی از آفریننده نیست که اعتراض شود: او که میداند اینکه هدف فراهم نمیشود چرا میآفریند! زیرا اینکه آیه میفهماند سود
آفرینش پرستش است و گر نه آنکه پرستش نداشت نابود است و بمقصد نرسیده و البتّه اینکه نتیجه همگانی است و تخلّف پارهاي
افراد از اینکه استفاده نقض غرض و هدر شدن کار نیست چون بطور کلّی و اکثر باین نتیجه میرسند و آنها که نمیرسند بیشتر
تقصیر کارند و زیانی است که خودشان سبب آن شدهاند و آنها که از ناتوانی و قصور فهم عبادت و پرستش ندارد و چون گیاه
ضعیفی است که طبیعت آن را پدیدار کرده و چون نیروي کامل نداشته بکمال و باروري خود نرسیده است. و نیز براي روشن شدن
گفتیم جواب اینکه مطلب خواهد بود که « إِن المُتَّقِینَ » اینکه نتیجه و زیان از دست دادن آن میگوئیم همانچه در شمارهي دوّم براي
وجود هر موجودي وابسته بحق است و جنبش و پرورش آن بواسطه فرمانبري از امر حق است که قوانین ثابت طبیعت است و اگر
تخلّف شد ناقص یا نابود است و انسانی که موجود با اراده است کمال او وابستگی ارادي او است بخداوند و طبیعت او مقتضی
است که در عبادت باشد یعنی فکر و ارادهي او متوجّه بحق باشد و گر نه بر خلاف اصل آفرینش او است که وابسته بحق نشده
صفحه 49 از 325
[ 1431 [ صفحه 81 - 908 -قرآن- 1410 - قرآن- 886 - .« ما خَلَقت الجِن-َّ الخ » است و شاید همین باشد مقصود
سوره طور
اشاره
52 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم - 81- 29 -قرآن- 60 - -قرآن- 9
[ [سوره الطور [ 52 ]: آیات 1 تا 49
37 وَ الطُّورِ [ 1] وَ کِتاب مَسطُورٍ [ 2] فِی رَقٍّ مَنشُورٍ [ 3] وَ البَیتِ - 81 بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1 - 29 -قرآن- 60 - -قرآن- 9
91 وَ السَّقف المَرفُوع [ 5] وَ البَحرِ المَسجُورِ [ 6] إِن عَذابَ رَبِّکَ لَواقِع [ 7] ما لَه مِن دافِع [ 8] یَومَ تَمُورُ السَّماءُ - المَعمُورِ [ 4] -قرآن- 1
154 وَ تَسِیرُ الجِبال سَیراً [ 10 ] فَوَیل یَومَئِذٍ لِلمُکَذِّبِینَ [ 11 ] الَّذِینَ هُم فِی خَ وض یَلعَبُونَ [ 12 ] یَومَ یُدَعُّونَ إِلی نارِ - مَوراً [ 9] -قرآن- 1
227 أَ فَسِحرٌ هذا أَم أَنتُم لا تُبصِ رُونَ [ 15 ] اصلَوها فَاصبِرُوا أَو لا - جَهَنَّمَ دَ  عا [ 13 ] هذِه النّارُ الَّتِی کُنتُم بِها تُکَ ذِّبُونَ [ 14 ] -قرآن- 1
تَصبِرُوا سَواءٌ عَلَیکُم إِنَّما تُجزَونَ ما کُنتُم تَعمَلُونَ [ 16 ] إِن المُتَّقِینَ فِی جَنّات وَ نَعِیم [ 17 ] فاکِهِینَ بِما آتاهُم رَبُّهُم وَ وَقاهُم رَبُّهُم عَذابَ
336 مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصفُوفَۀٍ وَ زَوَّجناهُم بِحُورٍ عِین [ 20 ] وَ الَّذِینَ - الجَحِیم [ 18 ] کُلُوا وَ اشرَبُوا هَنِیئاً بِما کُنتُم تَعمَلُونَ [ 19 ] -قرآن- 1
آمَنُوا وَ اتَّبَعَتهُم ذُرِّیَّتُهُم بِإِیمان أَلحَقنا بِهِم ذُرِّیَّتَهُم وَ ما أَلَتناهُم مِن عَمَلِهِم مِن شَیءٍ کُلُّ امرِئ بِما کَسَبَ رَهِین [ 21 ] وَ أَمدَدناهُم بِفاکِهَۀٍ
- وَ لَحم مِمّا یَشتَهُونَ [ 22 ] یَتَنازَعُونَ فِیها کَأساً لا لَغوٌ فِیها وَ لا تَأثِیم [ 23 ] وَ یَطُوف عَلَیهِم غِلمان لَهُم کَأَنَّهُم لُؤلُؤٌ مَکنُون [ 24 ] -قرآن- 1
454 وَ أَقبَلَ بَعضُهُم عَلی بَعض یَتَساءَلُونَ [ 25 ] قالُوا إِنّا کُنّا قَبل فِی أَهلِنا مُشفِقِینَ [ 26 ] فَمَن اللّه عَلَینا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُوم [ 27 ] إِنّا کُنّا
314 أَم یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّص بِهِ - مِن قَبل نَدعُوه إِنَّه هُوَ البَرُّ الرَّحِیم [ 28 ] فَذَکِّر فَما أَنتَ بِنِعمَۀِ رَبِّکَ بِکاهِن وَ لا مَجنُون [ 29 ] -قرآن- 1
رَیبَ المَنُون [ 30 ] قُل تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُم مِنَ المُتَرَبِّصِینَ [ 31 ] أَم تَأمُرُهُم أَحلامُهُم بِهذا أَم هُم قَوم طاغُونَ [ 32 ] أَم یَقُولُونَ تَقَوَّلَه بَل لا
310 أَم خُلِقُوا مِن غَیرِ شَیءٍ أَم هُم الخالِقُونَ [ 35 ] أَم خَلَقُوا - یُؤمِنُونَ [ 33 ] فَلیَأتُوا بِحَ دِیث مِثلِه إِن کانُوا صادِقِینَ [ 34 ] -قرآن- 1
السَّماوات وَ الأَرضَ بَل لا یُوقِنُونَ [ 36 ] أَم عِندَهُم خَزائِن رَبِّکَ أَم هُم المُ َ ص یطِرُونَ [ 37 ] أَم لَهُم سُلَّم یَستَمِعُونَ فِیه فَلیَأت مُستَمِعُهُم
329 أَم تَسئَلُهُم أَجراً فَهُم مِن مَغرَم مُثقَلُونَ [ 40 ] أَم عِندَهُم الغَیب فَهُم - بِسُلطان مُبِین [ 38 ] أَم لَه البَنات وَ لَکُم البَنُونَ [ 39 ] -قرآن- 1
یَکتُبُونَ [ 41 ] أَم یُرِیدُونَ کَیداً فَالَّذِینَ کَفَرُوا هُم المَکِیدُونَ [ 42 ] أَم لَهُم إِله غَیرُ اللّه سُبحانَ اللّه عَمّا یُشرِکُونَ [ 43 ] وَ إِن یَرَوا کِسفاً مِنَ
333 فَذَرهُم حَتّی یُلاقُوا یَومَهُم الَّذِي فِیه یُصعَقُونَ [ 45 ] یَومَ لا یُغنِی عَنهُم کَیدُهُم - السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحاب مَرکُوم [ 44 ] -قرآن- 1
شَیئاً وَ لا هُم یُن َ ص رُونَ [ 46 ] وَ إِن لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِن أَکثَرَهُم لا یَعلَمُونَ [ 47 ] وَ اصبِر لِحُکم رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعیُنِنا وَ
فضاي منزل. « طور » : 394 [ صفحه 82 ] معنی لغات - سَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُوم [ 48 ] وَ مِنَ اللَّیل فَسَبِّحه وَ إِدبارَ النُّجُوم [ 49 ] -قرآن- 1
از مصدر سجر به معنی پر آتش کردن « مسجور » . پوست نازك شده براي نوشتن، ورق سفید « رقّ » کوه، آنچه در حدّ چیزي باشد
به « دعّ » . اضطراب و موج دریا، جنبش اینکه طرف و آن طرف بتندي و اضطراب « مور » . تنور و پر آب شدن رود و سر ریز شدن دریا
باد گرم. ترجمه: بنام خداي روزي رسان آموزگار 1 « سموم » . حق کسی را کم کردن « الت » . سختی راندن و بستم جلو راندن
سوگند بکوه طور 2 و به نامهي گشادهي 3 بر پوست نوشته [که لوح محفوظ است] 4 و باین خانهي [مکّه] آبادان از حاجیان 5 و
بلند سقف آسمان 6 و دریاي انباشته از آب 7 که البتّه آزار خداوندي میرسد 8 و جلوگیر ندارد 9 و بآن روز که آسمان بی آرام
باشد [ صفحه 83 ] و سخت بجنبد 10 و کوهها براه افتند 11 واي بر آن کافران که پیغمبران را دروغزن گفتند 12 و در بیهوده گوئی
سرگرم ببازیند 13 همان روز که بسختی بسوي آتش برندشان و بشنوند: 14 اینکه است آتشی که دروغش میپنداشتید 15 مگر
صفحه 50 از 325
اینکه جادو است یا شما نمیبینید! [که چه سخت گرفتارید]! 16 اکنون بآتش بسوزید چه شکیبا باشید یا نباشید که سزاي کار خود
برید 17 و البته پرهیزکاران بدرون بهشتان ز لذت خدا داده خوشگذرانند 18 چه پروردگار- شان ز آزار دوزخ نگهبانشان بود و
الهامشان کرد: 19 بخورید و بنوشید و گواراتان باد که پاداش کار گذشتهي شما است 20 تکیه کردن روي تختهاي به ردیف چیده
و همسري با سیه چشمان بهشتی 21 و آسوده باشید آن فرزندان مؤمنین که پیرو پدرانشان شدند وابستهي آنهاشان میکنیم با اینکه
از سود کار ایشان کم نمیکنیم که هر کسی در گرو کار خود است 22 و نیز از گوشت و میوه بمؤمنین آنچه بخواهند کومک
میکنیم 23 پیالههاي نوشابه دست بدست دور بگردانند که نه در آن گناهی است و نه گفتار بیهوده و دشنامی و نو خطانی بخدمت
24 دورشان بگردند که چو مروارید سفیدند 25 و دستهاي از دیگري بپرسند که اینها از کجا میرسد! 26 و آن دگر پاسخ دهد در
گذشته که با کس و کار خود بودیم ز اندیشه امروز آسوده نبودیم 27 پس خدا بر ما منت نهاد و ز آزار جهنم برهانید 28 که ما
بدنیا از او همین میخواستیم چون نکو- کار است و مهربان 29 پس اي محمّد تو بر یادآوري و پند مردم باش [که کافران بیهوده
گویند] و تو ببخشش خداوند نه دیوانه هستی و نه جادو 30 نیز گویند: او شاعري است که ما چشم براه مرگ او هستیم 31 تو بگو:
چنین باشید که من هم با شما در انتظارم 32 مگر خردشان وادار باین سخنان میکند یا خود مردمی سرکش و نابفرمانند که گویند:
33 قرآن خود ساختهي محمّد است، ولی ایمان ندارند 34 و گر نه سخنی همانند آن آورند اگر راستگویند 35 مگر اینکه عربها
36 آیا آنها آسمانها و زمین آفریدند! [ولی نه [ پندارند: کسی نیافریدهشان یا خود میآفرینند [که آفریننده باور ندارند] [ صفحه 84
چنین است] که مردمی نا استوارند و سرگردان 37 مگر گنجینههاي خدائی سپردهي عربها است یا خود چیره بر آفریدهاند! یا نردبانی
دارند 38 که ز آسمان خبر شنوند پس باید آنکه شنیده با دلیل نشان دهد 39 آیا خدا دختر دارد و آنها پسر 40 یا تو مزدي ز ایشان
خواهی کز سنگینی آن گرانبارند! 41 یا آگهی از غیب دارند که خود از آن مینویسند و بر علم خود نوشتهي از غیب دارند! 42 یا
حیلهاي در کار دارند! ولی آنکه کافر است خود گولخورده است [چون ز کار خود زیان برد] 43 مگر جز خداوند براي خود
خدائی دارند با اینکه پاك است او از آنچه انبازش کنند 44 اینکه عربها چنان خود پسند و بیخردند که اگر پارهاي از آسمان
سرازیر بر سر خود بینند گویند: ابري است انباشته 45 پس تو پروايشان مدار تا آنروز بر سرشان آید کز فریاد آسمانی بمیرند 46
همان روز که نه چارهگريشان سود بخشد و نه کس یاريشان کند 47 و البتّه ستمکاران را زان پیش نیز آزاري است ولی بیشترشان
بیخبرانند [که اندیشهي آیندهي خود ندارند] 48 پس تو شکیباي فرمان حق باش که بپیش چشم مائی و چون ز جاي خیزي با
8 کشف: باتّفاق مفسّرین « وَ الطُّورِ » : ستایش تسبیح پروردگار خود کن 49 و هم بپارهاي از شب و بگاه فرو رفتن ستارگان. مفسرین
همگی اینکه سوره بمکّه فرود آمده است و چهل و نه آیه است و کلمهي طور سریانی است به معنی کوه و مقصود کوهی است که
و بعضی گفتهاند: معنی جمله اینکه است: سوگند به .«8» در ناحیهي مدین بزمین مقدّس است و خدا در آنجا با موسی سخن گفت
274- 27 -پاورقی- 272 - پروردگار کوه طور. و بعضی گفتهاند: معنی جمله اینکه است: سوگند به پروردگار کوه طور. -قرآن- 14
وَ کِتابٍ » [ مجمع: مجاهد و کلبی گفتهاند: مقصود سوگند بکوه است چون همه چیز خوب از کوه فراهم میشود. [ صفحه 85
2 مجمع: 1- یعنی نامه بر ورق نبشته که خداوند آنچه بوده و خواهد بود براي ملائکه نوشته است تا آن را بخوانند. - « مَسطُورٍ- الخ
2- بعضی گفتهاند: یعنی قرآن که در لوح محفوظ نوشته شده است 3- بعضی گفتهاند نامه اعمال آدمیان است که در 21- قرآن- 1
قیامت بدست میدهند 4- تورات موسی است که در طور با او سخن گفته شد 5- مقصود قرآن است که مردم مینویسند و
هر چیزیست که بتوان روي آن نوشت. و بعضی گفتهاند: یعنی ورق و برگ چنانکه از امام صادق علیه « رقّ » میخوانند. و معنی
3 طنطاوي: معنی اینکه کلمه امروز خوب نمایان است « فِی رَقٍّ مَنشُورٍ » . السّلام نقل شده است. ابو الفتوح: گفتند: لوح محفوظ است
نامیده است. -قرآن- « رَقٍّ مَنشُورٍ » که در روي زمین مجلّات و روزنامهها همه روزه منتشر میشود و بدست مردم میرسد، و قرآن آنرا
4 طبري: یعنی خانهاي که رفت و آمد در آن زیاد است، و چنانکه گفتهاند: خانهاي است « وَ البَیت المَعمُورِ » 197- -23-1 قرآن- 180
صفحه 51 از 325
25 کشف نوشته: زبانی که بذکر او - در آسمان برابر کعبه که هر روزي هفتاد هزار ملک بدرون آن روند و دو بار نروند. -قرآن- 1
مشغول بود، دلی که بمهر او معمور بود، جانی که بنظر او مسرور بود از روي حقیقت آن بیت المعمور بود. ابو الفتوح: حسن بصري
گفت: یعنی خانه کعبه که از رفتن حاجیان بآن جا معمور است و آبادان. تأویلات کاشانی: یعنی قلب عالم که نفس ناطقه کلّیّه
باشد، و لوح قدر است و سرنوشت آفرینش و مقصود از معمور مرکزیت آن است براي عالم ملکوت که آنچه در عالم بالا فراهم
است از آنجا نمودار شده و فراگیر آن است. طنطاوي: بیت المعمور اشاره است بآبادانی و تمدّنیکه در کرات دیگر است و آن
حدیث که گفته است: در آسمان و ملائکه بآن جا میروند نشانه بر اینکه [ صفحه 86 ] مطلب است، و نقل کرده است روح گالیله
منجّم مشهور را حاضر کردند و از او خواستند که از عجائب عالم چیزي بگوید گفته است: کراتی هست که خورشید در برابر آنها
مثل دانهاي است در بر کوهی و خوشی و تمدّن مردم آنها بطوري است که فکر آدمی بآن نمیرسد. فخر: ممکن است الف و لام
6 طبري: چند معنی شده « البَحرِ المَسجُورِ » . براي جنس باشد و مقصود از اینکه جمله سوگند بخانه ساخته و آبادان باشد « البیت »
21- است: 1- دریاي گرم 2- دریاي پر و مالامال از آب، 3- دریاي خالی از آب چون مسجور بمعنی ممنوع نیز هست. -قرآن- 1
طنطاوي: مقصود موادّ مرکزي زمین است که چون دریاي آتش است و عبد- اللّه بن عمر روایت کرده است سفر دریا مکنید مگر
براي تجارت یا حج زیرا در زیر دریا آتش است. فخر: چون سه نفر از پیغمبران که موسی و یونس و محمّد علیهم السّلام بودند اوّلی
و « لا إِلهَ إِلّا أَنتَ سُبحانَکَ إِنِّی کُنت مِنَ الظّالِمِینَ » : در کوه بمناجات خدا بود، و دوّم بدریا در شکم ماهی مناجات کرد که گفت
از اینکه روي اینکه هر سه محترم شمرده شده و « السّلام علینا و علی عباد اللّه الصّالحین » پیغمبر ما صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد
سوگند بآنها یاد شده است و سوگند بکتاب براي آن است که هر کدام از پیغمبران سخنی با خدا داشتند که در کتاب است و لوح
7 کشف: جبیر بن مطعم گفت: رفتم «ٌ عَذابَ رَبِّکَ لَواقِع » 71- محفوظ چنانکه میبینیم موسی در طور تورات داشته است. -قرآن- 1
بمدینه تا نزد پیغمبر براي اسیران جنگ بدر میانجی شوم و سخنی گویم وقتی رسیدم که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله با یاران خود در
گویا از سخن آن حضرت دلم پاره « إِن عَذابَ- الخ » مسجد نماز مغرب میگزارد و سورهي طور قرائت میفرمود تا باین جمله رسید
فِی » . 308 [ صفحه 87 ] ما را بگیرد - 29 -قرآن- 293 - شد و آن دم اسلام در دلم افتاد که ترسیدم از جاي بر نخواسته عذاب -قرآن- 1
12 کشف: یعنی در انکار دین و پیغمبري بازي میکنند و دلیل ندارند. و بعضی گفتهاند: سرگرم کارهاي زندگی « خَوض یَلعَبُونَ
13- 18 کشف: یعنی در شگفتند از آنچه دارند. بعضی گفتهاند: -قرآن- 1 « فاکِهِینَ » 26- هستند و اندیشهي عاقبت ندارند. -قرآن- 1
با همزه و نون و « وَ أَتبَعناهُم » : 21 مجمع « وَ اتَّبَعَتهُم » . یعنی خوشدل و شاهد هستند. و دیگري گفته است: یعنی بهرهمند از میوه هستند
را با الف بصیغهي جمع و با کسر تاء خوانده که « ذرّیّۀ » الف بصیغهي متکلّم ماضی از فعل مزید فیه قرائت ابو عمرو است و کلمهي
- 47 ابو الفتوح: اینکه جمله دو معنی شده است: 1 - 19 -قرآن- 30 - مفعول باشد و جمع مؤنّث و بجاي نصب مکسور باشد. -قرآن- 1
یعنی فرزندان مؤمنین که پیرو پدران مؤمن شدند در جهان دیگر با پدران خواهند بود که وسیلهي شادي پدران باشند اگرچه
21 مجمع: با « وَ ما أَلَتناهُم » . درجهي خود آنها بمانند پدران نباشد 2- یعنی اطفال مؤمنین را بآنها رسانیم و پیرو پدرانشان قرار دهیم
23 «ٌ یَتَنازَعُونَ فِیها کَأساً لا لَغوٌ فِیها وَ لا تَأثِیم » 20- بر وزن افعلنا نیز خواندهاند. -قرآن- 1 « الّتنا » کسر لام نیز خوانده شده است و
61 کشف: کلمهي کأس در همهي - طبري: یعنی دست به دست میکنند پیالههاي شرابی را که نه بیهوده است و نه دروغ. -قرآن- 1
قرآن بمعنی ظرف شرابخوري است و معنی جمله اینکه است: در شراب اینکه کاسهها فضول و پلیدي نیست یا دشنام و دشمنی
32 مجمع: بگفتهي مفسّرین چند تن از اعراب مکه نامدار شده « أَم تَأمُرُهُم أَحلامُهُم » . نیست و دروغ و باطل نیست و گناه نیست
31 [ صفحه 88 ] میکند که همین خرد شما است جلوگیر - بودند که خردمند و بردبارند باین آیه عیبجوئی و سرزنش آنها -قرآن- 1
تلفّظ « بل » تلفّظ شده است یقینی نیست و مشکوك است و آنچه بعد از کلمهي « ام » از ایمان و تصدیق خدا و پیغمبر و آنچه بعد از
شده است یقینی است ولی هر دو در اصل معنی نزدیک به هم میباشند. و معنی اینکه است که خردشان وادارشان نکرده است بلکه
صفحه 52 از 325
34 مجمع: زجّ اج گفته است: یعنی آیا آفریده « أَم خُلِقُوا مِن غَیرِ شَیءٍ » . خوي سرکشی و فزون طلبیشان وادارشان کرده است
شدهاند که باطل و بیهوده باشند و امر و نهی و حساب و کتاب نداشته باشند و بعضی گفتهاند: یعنی آیا بیآفریننده و مدبر آفریده
37 ابو الفتوح: اینکه جمله سه معنی شده است 1- آیا باران و روزي مردم باختیار « أَم عِندَهُم خَزائِن رَبِّکَ » 34- شدهاند! -قرآن- 1
آنها است! 2- مگر مقام پیغمبري در اختیار دارند! 3- علم و مقدّرات بدست آنها است که آسودهاند و ناسازگار! و کلمهي
نَتَرَبَّصُ » 41 مجمع: 1- چون اعراب گفتند « أَم عِندَهُم الغَیب-ُ الخ » 36- آخر آیه با سین نیز خوانده شده است. -قرآن- 1 « مصیطرون »
یعنی در انتظار حوادث آینده و مرگ محمّد هستیم بجوابشان اینکه جمله گفته شد: آیا از غیب خبر دارند و «ِ بِه رَیبَ المَنُون
میدانند محمّد پیش از آنها میمیرد که چنین میگویند! 2- إبن عبّاس گفته است: مگر لوح محفوظ در جلو آنها است و از روي آن
اینکه جمله گفته « وَ لَئِن رُجِعت إِلی رَبِّی إِن لِی عِندَه لَلحُسنی » چیزي مینویسند که چنین ادعا میکنند! 3- بجواب آنها که گفتهاند
26 -قرآن- - شده است که مگر از علم خدائی خبر دارند و از چیزي نوشتهاند که در عالم دیگر بر آنها خوش خواهد بود! -قرآن- 1
26 نزدیک عزّتش ننشیند غبار شرك || با وحدتش - 43 حسینی نوشته: -قرآن- 1 « أَم لَهُم إِله غَیرُ- الخ » 505- -107-69 قرآن- 440
وَ إِن » کسی دم شرکت چه سان زند [ صفحه 89 ] هر طرح کافکنند بوصفش خیال و وهم || دست کمالش آتش غیرت در آن زند
44 مجمع: اینکه جمله براي روشن کردن درجه نادانی و سرسختی بتپرستان مکه است که اگر یک پارهاي از « یَرَوا کِسفاً- الخ
که در اینکه « ام » آسمان بیفکنند که آنها را مجازات کنند خواهند گفت ابر تیرهي متراکم و انباشته شده است. و اینکه چند حرف
47 کشف: 1- یعنی پیش از « عَذاباً دُونَ ذلِکَ » 23- آیات هست براي بیچاره کردن کافران است در اینکه سخن نارواشان. -قرآن- 1
قیامت در زندگی گرفتار خواهند شد 2- گرفتاري و کشتار روز جنگ بدر 3- یعنی به قحطی و گرسنگی هفت ساله گرفتار میشوند
47 فخر: با اینکه همه نادان بعذاب آینده هستند کلمهي « أَکثَرَهُم لا یَعلَمُونَ » 24- -4 در گور هم پیش از قیامت در آزارند. -قرآن- 1
اکثر و بیشتر بیکی از احتمالات گفته شده است: 1- بروش عرب که گاهی براي عموم اکثر میگوید 2- چون چندین نفر مسلمان
شدند و معتقد، از اینکه روي گفته شده است بیشترشان نادان هستند نه همهشان 3- یعنی در بیشتر احوال و دوران خود از عذاب
48 فی ظلال القرآن: چه « فَإِنَّکَ بِأَعیُنِنا » 29- بیخبرند اگرچه در حال کشف و شهود خواهند فهمید ولی سودي ندارد. -قرآن- 1
تصوّري و چه قدردانی و چه عبارتی که نه در دگر آیات قرآن و نه براي کسی چنین مرتبهاي با اینگونه عبارت گفته نشده است
ولی در اینکه جمله براي « اصطَنَعتُکَ لِنَفسِی ... وَ أَلقَیت عَلَیکَ مَحَبَّۀً مِنِّی. وَ لِتُصنَعَ عَلی عَینِی » اگرچه براي موسی گفته شده است
پیغمبر ما احترام مخصوص است و انس خاص حق است که زبان آدمی از ترجمه و تعبیر آن عاجز است و بسیار لطیف و ظریفتر از
48 طبري: 1- بآن گاه که «ُ حِینَ تَقُوم » 328- 254 -قرآن- 259 - 25 -قرآن- 231 - آن است که براي موسی گفته شده است. -قرآن- 1
18 [ صفحه 90 ] مجمع: در مجموع اینکه آیه هفت قول است، و نتیجه - از خواب بلند شوي 2- چون براي نماز برخیزي. -قرآن- 1
آیت جلو دو قرائت است با ضم و کسر یاء و هم « یُصعَقُونَ » 49 مجمع: در کلمهي «ِ وَ إِدبارَ النُّجُوم » . همان است که از طبري نقل شد
با کسر و فتح همزه خوانده شده است و معنی آن پیش از نماز صبح است که دو رکعت نافله بخوانند. و اینکه « ادبار » در کلمهي
معنی از امام باقر و صادق علیهما السّلام نقل شده است. و بعضی گفتهاند: مقصود نماز صبح است. و بعضی گفتهاند: مقصود
شاید « رقّ » 62 سخن ما: 1- آیت سوّم کلمهي - 25 -قرآن- 49 - یادآوري است که در همه وقت صبح و شام بیاد حق باشند. -قرآن- 1
بمعنی پوست نازك شده آمده است و از اینکه روي آورده شده است که فراهم کردنش مشکل است و ظریفتر است و با ارزشتر از
کاغذ و براي سوگند مناسبتر و مقصود از کتاب نوشته در اینکه ورق همان است که لوح محفوظ نامیده شده است و همه پدیدههاي
آفرینش در آن ثبت است و معیّن و شاید بطوري که از طنطاوي نقل شده مقصود کلیه نوشتههاي علمی و با ارزش باشد که اعراب
شاید اشاره باشد باصل اشتراك در تکلیف که قاعدهي یقینی « اتَّبَعَتهُم ذُرِّیَّتُهُم. و أَلحَقنا بِهِم- الخ » را دسترس بآن نبود. 2- آیت 21
در علم اصول و کلام است که فرزندان مؤمنین اگر پیرو آنها شدند بآنها میرسند و همان مزد را دارند و لازم است در هر دورانی
صفحه 53 از 325
-42- مردم بروند بدنبال دین و آئین حق که پدرانشان پذیرفتهاند تا پیوست بآنها شوند و همانجور سعادتمند شوند. -قرآن- 13
با دو جملهي کوتاه چنان مخالفین را خوار و ناچیز میشمارد که خود نتوانند در « تَأمُرُهُم أَحلامُهُم- الخ » 3- آیت 32 61- قرآن- 46
برابر شخصیّتی براي خود نمودار کنند. چون میگوید: آیا عقل شما همین اندازه است که آنچه میبینید و حقیقت در جلو شما است
نمیپذیرید یا سرکشی و وحشیگریتان جلوگیر شما است چون درستی گفتار محمّد روشن است و نمودار پس آنکه نمیپذیرد یا
حقیقت معجزه را نمودار میکند و « فَلیَأتُوا بِحَ دِیث-ٍ الخ » 37 [ صفحه 91 ] یا غرض دارد. 4- آیت 34 - خرد ندارد -قرآن- 13
بدرستی کافران در برابرش بیچاره میشوند، زیرا اول با سوگند به مقدسات درستی رستاخیز و گرفتاري آنجا اعلام شد پس از آن
بهرهي مؤمن و پرهیزگار را روشن کرد و بدنبال آن، افکار پریشان و بیهودهگوئی اعراب نقل شد در پایان بیان اینکه حقایق اعلام
کرده است: شما که اینها را سخن دیوانه و جادو می- دانید خود سخنی نو ظهور و حدیث بمانندش بیاورید، و چون نتوانستند جواب
بگویند تا سیزده آیت بعد از آن دنبالگیري زشتی فکر و سخن آنها شده و سر- زنش و ملامت شدهاند و بدي عاقبتشان یادآوري
شده است. و اینکه خود کمال بیچارگی است که چیز بی ارزش و سخن گفتن از کسی بخواهند و او بماند و سرزنش شنود. -
با بیانی دیگر عرب بتپرست و خودخواه را بیچاره میکند و معجزه «ُ عِندَهُم الغَیب » و 41 «ٌ أَم لَهُم سُلَّم » 5- آیت 38 35- قرآن- 13
میشود که میگوید: اینکه سخنان از سوي حق و عالم بالا است اگر شما مخالفین نردبانی دارید بروید بآن جا که اینکه قرآن آمده
است و از اینگونه مطالب با دلیل و برهان بیاورید یا اگر از آنچه غیب است و پوشیده خبري دارید و نوشتهاید نشان دهید ولی چون
وَ اصبِر لِحُکم-ِ » ،« فَذَرهُم- الخ » 6- آیات 45 و 48 62- 35 -قرآن- 41 - نمیتوانید و بیچاره هستید مخالف حق نباشید. -قرآن- 13
علاوه بر دلداري پیغمبر که با آسودگی خاطر مأموریّت خود را دنبال کند راهنمائی است و آموزنده براي هر کسی که دست « الخ
اندر کار رهبري و تربیت است خواه پیشواي ملّتها باشد یا معلم یک مدرسه و کلاس یا پدر و سرپرست خانواده چند نفري باشد و یا
متصدّي حکومت در شهري یا دهی باشد نباید ناامید و خشمگین شود بلکه آرامش خود را از دست ندهد و چندي افراد سر سخت
58 [ صفحه - 29 -قرآن- 40 - و کج- اندیش را بحال خود گذارد که موجب تحریک و خشم آنها فراهم نشود و اندك -قرآن- 19
92 ] اندك برنامهي تربیتی خود را اجرا کند بطوري که خود ندانسته آن را فرا گیرند و انجام دهند و یا در میان دیگران مستهلک
شده بناچاري تسلیم شوند چنانکه روش پیغمبر در نتیجهي اینکه دستورهاي قرآن همین بوده است.
سوره نجم
اشاره
53 بسم اللّه الرّحمن الرّحیم -
[ [سوره النجم [ 53 ]: آیات 1 تا 62
37 وَ النَّجم إِذا هَوي [ 1] ما ضَل صاحِبُکُم وَ ما غَوي [ 2] وَ ما یَنطِق عَن الهَوي [ 3] إِن هُوَ إِلاّ وَحیٌ - بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم -قرآن- 1
131 عَلَّمَه شَدِیدُ القُوي [ 5] ذُو مِرَّةٍ فَاستَوي [ 6] وَ هُوَ بِالأُفُق الَأعلی [ 7] ثُم دَنا فَتَدَلّی [ 8] فَکانَ قابَ قَوسَین أَو - یُوحی [ 4] -قرآن- 1
155 فَأَوحی إِلی عَبدِه ما أَوحی [ 10 ] ما کَ ذَبَ الفُؤادُ ما رَأي [ 11 ] أَ فَتُمارُونَه عَلی ما یَري [ 12 ] وَ لَقَد رَآهُ نَزلَۀً - أَدنی [ 9] -قرآن- 1
176 عِندَها جَنَّۀُ المَأوي [ 15 ] إِذ یَغشَی السِّدرَةَ ما یَغشی [ 16 ] ما زاغَ البَصَرُ وَ ما طَغی - أُخري [ 13 ] عِندَ سِدرَةِ المُنتَهی [ 14 ] -قرآن- 1
191 وَ مَناةَ الثّالِثَۀَ الأُخري [ 20 ] أَ لَکُم الذَّکَرُ وَ لَهُ - 17 ] لَقَد رَأي مِن آیات رَبِّه الکُبري [ 18 ] أَ فَرَأَیتُم اللاّتَ وَ العُزّي [ 19 ] -قرآن- 1 ]
الأُنثی [ 21 ] تِلکَ إِذاً قِسمَۀٌ ضِیزي [ 22 ] إِن هِیَ إِلاّ أَسماءٌ سَمَّیتُمُوها أَنتُم وَ آباؤُکُم ما أَنزَلَ اللّه بِها مِن سُلطان إِن یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّن وَ ما
صفحه 54 از 325
353 فَلِلّه الآخِرَةُ وَ الأُولی [ 25 ] وَ کَم مِن مَلَکٍ - تَهوَي الَأنفُس وَ لَقَد جاءَهُم مِن رَبِّهِم الهُدي [ 23 ] أَم لِلإِنسان ما تَمَنّی [ 24 ] -قرآن- 1
فِی السَّماوات لا تُغنِی شَ فاعَتُهُم شَیئاً إِلاّ مِن بَعدِ أَن یَأذَنَ اللّه لِمَن یَشاءُ وَ یَرضی [ 26 ] إِن الَّذِینَ لا یُؤمِنُونَ بِالآخِرَةِ لَیُسَ مُّونَ المَلائِکَۀَ
تَسمِیَۀَ الأُنثی [ 27 ] وَ ما لَهُم بِه مِن عِلم إِن یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّن وَ إِن الظَّن لا یُغنِی مِنَ الحَق شَیئاً [ 28 ] فَأَعرِض عَن مَن تَوَلّی عَن ذِکرِنا وَ لَم
481 ذلِکَ مَبلَغُهُم مِنَ العِلم إِن رَبَّکَ هُوَ أَعلَم بِمَن ضَل عَن سَبِیلِه وَ هُوَ أَعلَم بِمَن اهتَدي [ 30 ] وَ - یُرِد إِلاَّ الحَیاةَ الدُّنیا [ 29 ] -قرآن- 1
لِلّه ما فِی السَّماوات وَ ما فِی الَأرض لِیَجزِيَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجزِيَ الَّذِینَ أَحسَ نُوا بِالحُسنَی [ 31 ] الَّذِینَ یَجتَنِبُونَ کَبائِرَ الإِثم وَ
الفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِن رَبَّکَ واسِع المَغفِرَةِ هُوَ أَعلَم بِکُم إِذ أَنشَأَکُم مِنَ الَأرض وَ إِذ أَنتُم أَجِنَّۀٌ فِی بُطُون أُمَّهاتِکُم فَلا تُزَکُّوا أَنفُسَ کُم
627 أَ عِندَه عِلم الغَیب فَهُوَ یَري [ 35 ] أَم لَم - هُوَ أَعلَم بِمَن اتَّقی [ 32 ] أَ فَرَأَیتَ الَّذِي تَوَلّی [ 33 ] وَ أَعطی قَلِیلًا وَ أَکدي [ 34 ] -قرآن- 1
یُنَبَّأ بِما فِی صُحُف مُوسی [ 36 ] وَ إِبراهِیمَ الَّذِي وَفّی [ 37 ] أَلاّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخري [ 38 ] وَ أَن لَیسَ لِلإِنسان إِلاّ ما سَعی [ 39 ] -قرآن-
217-1 وَ أَن سَعیَه سَوفَ یُري [ 40 ] ثُم یُجزاه الجَزاءَ الَأوفی [ 41 ] وَ أَن إِلی رَبِّکَ المُنتَهی [ 42 ] وَ أَنَّه هُوَ أَضحَکَ وَ أَبکی [ 43 ] وَ أَنَّهُ
196 وَ أَنَّه خَلَقَ الزَّوجَین الذَّکَرَ وَ الأُنثی [ 45 ] مِن نُطفَۀٍ إِذا تُمنی [ 46 ] وَ أَن عَلَیه النَّشأَةَ الأُخري [ 47 ] وَ - هُوَ أَماتَ وَ أَحیا [ 44 ] -قرآن- 1
211 وَ أَنَّه أَهلَکَ عاداً الأُولی [ 50 ] وَ ثَمُودَ فَما أَبقی [ 51 ] وَ قَومَ نُوحٍ - أَنَّه هُوَ أَغنی وَ أَقنی [ 48 ] وَ أَنَّه هُوَ رَبُّ الشِّعري [ 49 ] -قرآن- 1
[ 197 فَبِأَي آلاءِ رَبِّکَ تَتَماري [ 55 - مِن قَبل إِنَّهُم کانُوا هُم أَظلَمَ وَ أَطغی [ 52 ] وَ المُؤتَفِکَۀَ أَهوي [ 53 ] فَغَشّاها ما غَشّی [ 54 ] -قرآن- 1
196- هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الأُولی [ 56 ] أَزِفَت الآزِفَۀُ [ 57 ] لَیسَ لَها مِن دُونِ اللّه کاشِفَۀٌ [ 58 ] أَ فَمِن هذَا الحَدِیث تَعجَبُونَ [ 59 ] -قرآن- 1
بکسر « مِرَّةٍ » : 98 [ صفحه 94 ] معنی لغات - وَ تَضحَکُونَ وَ لا تَبکُونَ [ 60 ] وَ أَنتُم سامِدُونَ [ 61 ] فَاسجُدُوا لِلّه وَ اعبُدُوا [ 62 ] -قرآن- 1
از تدلّی بمعنی « فَتَدَلّی » . میم آن حالتی که در چیزي پیوسته باقی است اصالت و درستی عقل، استواري ریسمان، قوت و شدّت عقل
بمعنی اندازه فاصلهي نصف زه کمان و گوشهي کمان « قابَ » آویزان شدن میوه از درخت، پیاده شدن از اسب، و نزدیکی و فروتنی
دیوانگی کم و سبک، گناه صغیره، « اللَّمَمَ » . قسمت کم و ستمگرانه « ضِ یزي » . و قاب قوسین در عرب کنایه است از کمال نزدیکی
410- 374 -قرآن- 398 - 253 -قرآن- 366 - 152 -قرآن- 246 - 22 -قرآن- 140 - نزدیک شدن بگناه که دست به آن نبرد. -قرآن- 13
از مصدر اقناء « أَقنی » . از مصدر امناء بمعنی ریختن خون « تُمنی » . در بخشش بخیل بود و مضایقه کرد. بمقصود خود نرسید « أَکدي »
از مصدر سمود بمعنی سرگردانی، آوازخوانی، « سامِدُونَ » 121- 76 -قرآن- 113 - 9-قرآن- 68 - بمعنی رضا و بینیازي. -قرآن- 1
13 ترجمه: 1 سوگند بآنگاه که ستاره سرازیر شد 2 همدمتان نه گمراه بود و نه - گردن راست گرفتن از خود پسندي. -قرآن- 1
بیراهه رفت 3 و نه بخواست خود سخن گفت 4 که جز بوحی زبان نگشود 5چون سخت توانائی باو بیاموخت 6 که خردمند بود و
درست اندام 7 او بافق بالا بود و برترین کنارهي آسمان 8 سپس نزدیک شد و چنان باو رسید 9 که به فاصلهي دو گوشهي کمان
شد و یا کمتر 10 [و آنچه سزاوار بود] به پروردهي حق الهام کرد 11 که دل او بغلط نرفت و دروغ ندید 12 پس چرا شما کافران بر
آنچه دیده جدل میکنید و نمیپذیرید! 13 با اینکه بار دیگر هم بدرستی دید 14 در جلو سدرة المنتهی [و برترین آفریدهي دیدنی
آدمی] 15 که بهشت جاودان آنجا است 16 بآنگاه که سدرة المنتهی را پرتو حق فرا گرفت 17 و چشم محمّد نه بد دید و نه بیش
18 که بزرگترین آیات پروردگار خود دید 19 چرا شما عربها لات و عزّي 20 و سوّم دیگر بنام منات خداي خود پندارید! 21 و
فرزند شما پسر باشد و خداي را دختر! 22 اینکه بخشی است نسنجیده از ستمگري 23 و نامگذاري است از شما و پدرانتان چه از
سوي حق بر آن دلیل ندارید که پیرو گمان و خواستهي دل خود شدید با اینکه پروردگارتان راه هدایت [ صفحه 95 ] بشما نشان
داده است 24 مگر شود آنچه آدمی خواهد! [نه چنین است] 25 که آغاز و انجام با خداوند است 26 و چه بسیار فرشته بآسمانها و
زمین دارد که جز باذن و رضاي او میانجی نشوند 27 البتّه آنها که رستاخیز باور ندارند فرشتگان را بنام، ماده مینامند 28 چه دانشی
ندارند جز گمانی که آن راه بحق نشان ندهد 29 پس اي محمّد آنکه از خدا رو گردان شد و جز زینت زندگی نخواست پرواي او
مدار 30 که اندازهي دانشش همین است و همانا پروردگارت بداند که از راه بگشته است و کی راسترو است 31 چه آنچه بآسمانها
صفحه 55 از 325
و زمینست ملک او است و بدکاران برستاخیز مزد خود برند و نکوکاران نکوئی بینند 32 همان کسان که از گناه بزرگ و کار
زشت پرهیز کنند جز نزدیکی باندکی و ناچیزي که البتّه آمرزش خداي تو گشاده است و او شما را بهتر شناسد چون از دل زمینتان
در آورد و بشکم مادرانتان [بقدرت او] نهان بودید پس ستایش خود نکنید و گول نخورید که او پرهیزکاران را بهتر شناسد. شأن
نزول: طبري: ولید بن مغیره مسلمان شد یکی از دوستانش گفت: چرا دین بزرگان ملّت خود را رها کردي و پنداري که آنها در
آتشند و گمراه، او گفت: من از آزار آخرت میترسم، رفیق او گفت: تو چیزي از مال خود بمن ده تا من بار آزار آخرت تو را
بپذیرم او اندکی مال باو داد و مشرك شد و زان پس از پرداخت بقیّهي تعهّد خود پشیمان شد و نداد. آیت 32 براي او نازل شد.
ترجمه: 33 مگر ندیدي آنکه پشت بدین کرد 34 و اندك سرمایهاي [براي جلوگیري از عذاب آخرت] داد و زان پس خودداري
کرد و نداد 35 مگر از غیب خبر داشت و میدید [که میتوان عذاب آخرت بمال خرید]! 36 مگر از کتاب موسی خبردارش نکردند
37 و نیز ابراهیم که بدرستی وظیفهي خود انجام داد و اعلام کرد: 38 گناه کسی را دگري نتواند بگردن گیرد! 39 و آدمی را جز
کوشش خودش سودي نبود 40 و بزودي بهرهي کارش دیده شود 41 و سپس سزائی تمام باو رسد 42 و سر انجام کار بسوي
پروردگار تو است 43 که آدمی را بگریاند [ صفحه 96 ] و بخنداند 44 و زنده کند و بمرگ رساند 45 و دو جفت نر و ماده 46 از
نطفهي از نر جدا شده آفرید 47 و بر او است که جهان دیگر کند و مردمان به محشر آورد 48 و همو است که بی نیاز کرد و سرمایه
داد 49 و آفرینندهي ستاره شعري است [و [مرزم الجوزا] که شما خداي خود دانید و میپرستید] 50 و نیز او است که قبیلهي عاد
دیرین نابود کرد 51 و ثمود را بجاي نگذارد 52 و گروه نوح نیست کرد که زین پیش ستمگري و سرکشیشان بیشتر بود 53 و هم
آبادانی مردم لوط سرنگون کرد 54 و چه سخت آزاري فراگیرشان شد. پس [شما که آسوده هستید از چه دو دل باشید] 55 و
بکدام نعمت خداوند بشک هستید 56 با اینکه اینکه رهبر شما بیمآوري است چون بیم آوران و پیغمبران گذشته [و البته گفتار
همگی ایشان درست است و] 57 رستاخیز نزدیک است 58 و جز خدا کس نتواند که نمودارش کند 59 چرا شما ز قرآن شگفت
آورید 60 و میخندید و بر سر انجام بد خود گریه نمیکنید 61 و گردنفرازي میکنید! 62 پس [بر شما است که] بخداوند سجده
کنید و او را بپرستید. سخن مفسرین: ابو الفتوح: اینکه سوره مکّی است، و بحساب قاريهاي کوفه شصت و دو، و بحساب قاريهاي
مدینه و بصره شصت آیه است و جمله به مکّه آمده است. مجمع: قاريها در سه جمله اختلاف کردهاند که آخر آیه شمردهاند
را آخر دانستهاند، « الحَیاةَ الدُّنیا » را آخر آیه دانستهاند. و غیر شامی « عَن مَن تَوَلّی » را آخر دانستهاند و شامیها « مِنَ الحَق شَیئاً » کوفیها
بمدینه نازل شده است و بقیّه بمکّه. - « الَّذِینَ یَجتَنِبُونَ- الخ » و باین حساب مجموع آیات 61 آیه است. و بگفتهي حسن بصري آیت
1 طبري: 1- مجاهد گفت: یعنی سوگند « وَ النَّجم إِذا هَوي » 330- 213 -قرآن- 305 - 152 -قرآن- 194 - 102 -قرآن- 132 - قرآن- 79
3- بعضی از مردم بصره 26- بستاره ثریّا آنگاه که بسپیدي صبح غروب کند. 2- یعنی سوگند بآنگاه که قرآن نازل شد. -قرآن- 1
که آشناي بزبان عرب بوده است گفته است: کلمهي [ صفحه 97 ] نجم مفرد است و مقصود جمع است یعنی سوگند بغروب
ستارگان. کشف: بعضی گفتهاند: یعنی قسم بستارهها که از هول قیامت فرو ریزند. امام صادق [ع] گفت: یعنی قسم بمحمّد که شب
معراج از آسمان فرود آمد. و گفتهاند: نجم بمعنی گیاه است یعنی: سوگند بگیاه که بر زمین افتد. و تأویل دیگر ممکن است که
مقصود از نجم عالم و شهید و نماز گزار باشد یعنی سوگند بنمازگزاري که بسجده رود و یا شهیدي که کشته شود و بر زمین بیفتد
- 6 مجمع: 1 « ذُو مِرَّةٍ » 29- 5 ابو الفتوح: مقصود از شدید القوي جبرئیل است. -قرآن- 1 « عَلَّمَه شَدِیدُ القُوي » . و یا عالمی که بمیرد
3- تندرست و بی مرض و آفت 4- داراي توانائی رفت و آمد بهوا و بالا و 14- یعنی داراي نیرو 2- داراي خوي خوب. -قرآن- 1
فَاستَوي وَ هُوَ بِالأُفُقِ » 98- قرآن- 71 - .«ُ ذُو القُوَّةِ المَتِین » پائین. کشف: بعضی گفتهاند: مقصود از هر دو جمله حق تعالی است مثل
7 طبري: یعنی شدید القوي که جبرئیل است راست و برابر شد با اینکه او و محمّد هر دو در افق أعلی بودند زیرا وقتی که « الَأعلی
پیغمبر را بآسمان بردند در بالاترین مطلع و بر آمدگاه خورشید که مقصود از افق اعلی همان است با جبرئیل برابر شد. و بعضی
صفحه 56 از 325
41 کشف نوشته: و گفتهاند: - گفتهاند: مقصود فقط جبرئیل است یعنی جبرئیل ببرترین افق شرقی بالا رفت و راست شد. -قرآن- 1
فاستوي صفت مصطفی است معنی آن است که راست بایستاد بنفس در مجاهدت و بدل در مشاهدت، بروح در مکاشفت، بسرّ در
ملاطفت، راست بایستاد از امر ما قدم بیرون ننهاد و بنهی ما قدم در ننهاد و بی فرمان ما دم نزد. راست بایستاد مراد ما را هر چه مراد
وي بود زیر قدم آورد و مراد ما مراد او گشت و ما خود آن کردیم که مراد وي بود. راست بایستاد در دوستی که از دوست جز
[ دوست نخواست، راست بایستاد در نفس موافقت قلب را، راست بایستاد قلب موافقت سرّ را، راست بایستاد سرّ موافقت [ صفحه 98
قدم نهاد بقاب قوسین قرب بر رفته بر متکاء « فَتَدَلّی » رسید بر بساط « ثُم دَنا » حق را، راست رفت براست و چپ نگاه نکرد تا بمنزل
169- 100 -قرآن- 157 - 72 -قرآن- 88 - تکیه زده بمشاهدت رسیده شراب چشیده راز شنیده دوست دیده. -قرآن- 59 « أَو أَدنی » عزّت
8 ابو الفتوح: 1- إبن عبّاس و حسن و « ثُم دَنا فَتَدَلّی » دردي که من از عشق تو کردم حاصل || دل داند و من دانم و من دانم و دل
25 یعنی جبرئیل نزدیک شد و وحی بمحمّد فرود آورد و بآن حضرت چنان نزدیک شد که باندازهي - قتاده گفتند: -قرآن- 1
چون اصل تدلی فرود آمدن است براي « تدلّی فدنا » فاصلهي کمان بود 2- دگران گفتند: جمله پس و پیش است و چنین است
یعنی دلو را بچاه پائین کرد 3- یعنی نزدیک شد رحمت خداوند بمحمّد 4- مجاهد « ادلی الدّلو » نزدیک شدن و مشتق است از
گفت: یعنی جبرئیل برحمت حق نزدیک شد 5- بعضی دیگر گفتند: یعنی محمّد بساق عرش نزدیک شد و براي سجود به حقّ
9 «ِ فَکانَ قابَ قَوسَین » . سرازیر شد 6- یعنی بساق عرش نزدیک شد و پایش جاي ماندن نداشت بسرا پردههاي عرش در آویخت
مجمع: 1- یعنی میان جبرئیل و پیغمبر باندازه قاب قوسین بود و جهت آوردن اینگونه جمله بر رسم سخن عرب است 2- عبد اللّه
مسعود گفته است: یعنی فاصله باندازهي دوارش بود، و باین معنی قاب- قوسین اندازهي دو مقیاس است. و إبن سکّیت گفته است:
اشاره به « فَتَدَلّی » اشاره است بحالت نفس پیغمبر و « دَنا » : 26 حسینی - عرب براي اندازه گیري میگوید: قاس یقوس قوسا. -قرآن- 1
مرتبهي سرّ آن حضرت است که نفس او در خدمت بود و دل در « أَو أَدنی » مقام روح او است و «ِ قابَ قَوسَین » . دل مقدّس او است
- 114 -قرآن- 139 - 61 -قرآن- 97 - 14 -قرآن- 49 - منزل محبّت و روحش در مقام قربت و سرّ او در مرتبهي مشاهدت. نظم: -قرآن- 8
151 خیمه برون زد ز حدود و جهات || پردهي او شد تتق نور ذات [ صفحه 99 ] تیرگی مستی از او دور شد || پردگی پرده از او
10 کشف: بعضی گفتهاند: « فَأَوحی إِلی عَبدِه-ِ الخ » ! نور شد کی است کزان پرده شود کار ساز || زمزمهاي گوید از آن پرده باز
25 تفسیر - یعنی خدا بمحمّد وحی کرد و بعضی گفتهاند: جبرئیل بفرمان حق وحی ببندهي خدا کرد که محمّد باشد. -قرآن- 1
صفی علیشاه: پس شد او نزدیک بر فخر زمن || وز سرش آویخت پس بهر سخن سر در آورد از افق یعنی برش || خویش را
آویخت بالاي سرش یا تدلّی و دنی اندر مقام || هست بر یک معنی ار دانی کلام بر پیمبر گشت یعنی او قریب || باز اقرب چون
حبیبی با حبیب بد مسافت بین ایشان دو کمان || یا از آن نزدیکتر اندر عیان بود اینکه تفسیر ظاهر اي وفی || نک شنو تأویل و
تحقیق از صفی چون بمعراج احمد کامل فتوح || باز بگذشت از مقام قلب و روح در ترقی از مقام جبرئیل || بر گذشت آن
رهسپار بی عدیل فانی اندر وحدت ذاتی شد او || اینست وجه هالک الّا وجهه فانی اعنی هستی امکانی است || ذات حق باقی و
باقی فانی است از مقام جمع مطلق سوي فرق || باز گردد آفتاب حق چو برق اینکه دو قوساندر صعود و در نزول || طی شود در
سیر از باب وصول قوس ثانی آن بقا بعد از فنا است || در مقام فرق جمعیّت بجا است واقف است از آن هویّت مرد راه || که
بسریان، دارد اشیا را نگاه پس ز قوسین است حق نزدیکتر || در شهود عارف کامل نظر [ صفحه 100 ] هیچ بردي پی چه گفتم اي
فقیر || گر نبردي پی مکن پی رو بمیر مردنی که بگذري ز افلاك نور || نی کزان مردن روي در خاك گور مردنی کز هستی
خود لا شوي || از حیات و موت بر بالا شوي از عناصر بگذري و از فلک || وز مزاج و طبع و انسان و ملک نز نفوس آنجا است
حرفی نز عقول || نز وجود غیر حق بعد از وصول میهمان بر دعوت جانانه رفت || هستی خود هشت و اندر خانه رفت چون در
آمد از خودي بیگانه بود || همرهش خانه خدا با خانه بود هستی موهومیش غالب شود || نی که ممکن در فنا واجب شود چون تو
صفحه 57 از 325
11 کلید فهم قرآن ص 220 : عموم دینداران « ما کَ ذَبَ الفُؤادُ ما رَأي » گشتی فانی اندر شاه جود || او تو را بخشد ز حقانی وجود
میگویند: 1- جبرئیل که فرشته است و موجودي از نور، کلمات و مطالبی از عالم بالا فرا میگیرد و بفرمان حق براي پیغمبر
میخواند 2- فلاسفه میگویند: آدمی با حس ظاهر چیزها را میبیند و میشنود و با نیروي خیال صورت موجودات را بخاطر
میآورد و ترسیم میکند و با توانائی تعقّل حقایق معنوي و کلی را در مییابد و میسنجد و چون توان تعقّل و سنجش پیغمبران غیر
از دگر آدمیان است که آنچه دیگران با درس و اندیشه و تکرار در مدت دراز فرا میگیرند ایشان با نیروي حدس و قدرت عقلی
بی آموزگار و فکر باندك مدّت درك میکنند و نیز نیروي خیال آنها چندان برتر از دیگر آدمیان است که چون حقایق معنوي و
بینیاز از ماده را بعقل خود بسنجند قوهي متخیّلهشان بفرمان عقل در آمده آن را بصورت معیّن مشخّص نمودار میکند. پس آنچه
را تعقّل کردهاند اگر ذات و شخص مجرّد باشد نیروي تخیّل بصورت بهترین افراد نمودار میکند چنانکه پیغمبر جبرئیل را بصورت
بهترین موجودات میدید و اگر از مطالب معنوي و احکام کلّی باشد بقالب برترین الفاظ و جملهها نمودار میکند چنانکه قرآن
3- مطلب درست اینکه است که آنچه را پیغمبران بوحی در مییابند با نیروي چهارم [ 31 [ صفحه 101 - بزبان پیغمبر آمد. -قرآن- 1
و آنچه را فلاسفه « ما کَذَبَ الفُؤادُ ما رَأي » است و غیر از حس و خیال و عقل است و آن را فؤاد مینامند چنانکه در اینکه آیه است
گفتهاند نتیجه میدهد که وحی بدنبال خیالات پیغمبران فراهم میشود ولی اینکه ما گفتیم نیروي انحصاري پیغمبران است که در
231 طبري: یعنی پیغمبر بدل خدا را دید. قتادة گفته است: یعنی پیغمبر [ص] جبرئیل را دید. مجمع: - دیگران نیست. -قرآن- 201
با تشدید ذال نیز خواندهاند، بقرائت مشهور یعنی آنچه دید دروغ نقل نکرد و باین قرائت یعنی آنچه دید دروغ نپنداشت که « کذب »
راست و درست بود، و حقیقت دید. و حسن بصري گفته است: یعنی پیغمبر علیه السّلام ملکوت خداوندي و مقدورات او را دید.
حسینی نوشته: نظم: کلام سرمدي بینقل بشنید || خداوند جهان را بیجهت دید در آن دیدن که حیرت حاصلش بود || دلش در
13 طبري: 1- عایشه گفت: یعنی پیغمبر جبرئیل را بصورت اصلی خود او دید « وَ لَقَد رَآهُ نَزلَۀً أُخري » چشم و چشمش در دلش بود
و یک بار آنگاه که بزمین آمد و برترین آفریدگان بود میان زمین و آسمان. إبن مسعود گفت: یعنی جبرئیل را روي پارچهي
ابریشمین لطیفی دید که میان آسمان و زمین را پر کرده بود 2- عکرمه از إبن عباس نقل کرده است: یعنی نوبت دیگر پیغمبر خدا
عکرمه بجواب گفت: تو !« لا تُدرِکُه الَأبصارُ- الخ » 33 مردي آنجا بعکرمه گفت مگر بقرآن نگفته است - را بدل دیده بود. -قرآن- 1
در آیت جلو «ُ فَتُمارُونَه » 73 مجمع: جملهي - آسمان را مگر نمیبینی! گفت چرا او گفت: مگر همه آسمان را میبینی!. -قرآن- 49
31 [ صفحه - بمعنی جدال و بحث است یعنی چرا در آنچه محمّد -قرآن- 15 « مراء » بدون الف خوانده شده است که بقرائت اول از
است یعنی انکار حق او کردم « مریت حقّه » 102 ] دید بحث و جدال میکنید با اینکه او درست دید و دروغ ندید. و بقراءت دوّم از
و معنی آیه اینکه میشود که چرا سخن محمّد را که درست است انکار میکنید! صافی: یعنی یک بار دیگر بواسطهي فرود آمدن و
14 تبیان: بگفتهي إبن مسعود یعنی آنجائی که هر چه بآسمان بالا میرود در آنجا « عِندَ سِدرَةِ- الخ » . نزدیک شدن جبرئیل او را دید
15 ابو الفتوح نوشته است: رسول علیه السّلام او را بر آن - آخر میشود. بعضی گفتهاند: یعنی ارواح شهداء آنجا میرود. -قرآن- 1
صورت دو بار دید یکبار باوّل نوبت که وحی آمد و رسول بر کوه حرا بود نگه کرد شخصی را دید همه روي آسمان پوشیده
چنانکه از آسمان هیچ پدید نبود و بر رسول سلام کرد رسول از او بترسید و از هوش برفت. باز بهوش آمد جبرئیل فاتحه بر او
یعنی جبرئیل بافق مبین بود و باري دیگر بنزدیک سدره منتهی دید او را بر آن شکل و «ِ وَ لَقَد رَآهُ بِالأُفُق المُبِین » خواند و ذلک قوله
هیئت که در مقام خود باشد و براي آن منتهی خواند آنرا که علم خلایق تا بآن جا باشد. عبد اللّه مسعود گفت: بآن منتهی خواند
آن را که هر چه از بالاي آن آید بآن جا رسد و هر چه از زیر بود بآن جا رسد پس هیچ خبر نباشد از فرمانهاي خدا و الّا باو رسد،
399 روح البیان: دیدار اوّل و دوّم برتري بر یکدگر ندارند چون - دعا که از زمین بر شود و قضا که از بالا فرود آید. -قرآن- 359
پیغمبر از پس وصول بدیدار حق دمی از دیدار دور نبود و در خوابگاه خود که بود هم بدیدار بود و اینکه جمله که گفته است:
صفحه 58 از 325
نوبت دیگر نیز دیده بود براي نموداري کمال لطف به پیغمبر است و تنزیه حق چون هر دو نوبت نموداري قدم است و جلال که با
زمان و مکان سر و کار ندارد چون پیغمبر در مکان بود و بجائی معیّن ولی از سوي حق نموداري امکانی بود که جلوهاي در قلب
محمّد کرد بآنجور که [ صفحه 103 ] خرد در آن نابود است و دانش ز هم پاشیده زیرا بآن جا عقول عاجزند و اوهام متحیّرند و
قلوب و الهند و ارواح حایر و اسرار فانی هستند. و در نوبت اوّل که بسدرة المنتهی دید گمان برد که آنچه آنجا دیده است در عالم
کون و فساد دیدنی نیست چون میدانست که حق زهر سنجش آدمی پاکیزهتر است و چون بنوبت دیگر دید دانست که هیچ
مرتبهاي از حوادث پرده در جلو آن حقیقت نیست. تأویلات کاشانی: سدرة المنتهی همان است که علم ملائکه بآن جا پایان مییابد
و کس از آن سویش آگاه نیست و آن روح اعظم است که نه تعیّن و نه چیز و نه مرتبهاي فوق آن است مگر هویّت محضه و وجود
مطلق و از اینکه جهت پیغمبر که از فناء محض ببقاء برگشت بآن جا رسید و جبرئیل را بصورت اصلی او دید. صافی: قطر درخت
یعنی « جَنَّۀُ المَأوي » سدرة المنتهی باندازهي یک سال حرکت مردم دنیا است و هر یک برگ آن همهي مردم جهان را فرا میگیرد و
« جن » با هاء قرائت شده است تا « جنه المأوي » : 151 مجمع - جاي آرامش پرهیزگاران که بآن جا جایگزین میشوند. -قرآن- 133
17 نیشابوري: 1- یعنی پیغمبر توجّه نکرد به آنها که او را فرا « ما زاغَ البَصَرُ- الخ » . فعل باشد و هاء ضمیر و مفعول یعنی او را پوشاند
گرفته بود. یعنی بآن پرتوها که دور و بر سدرة المنتهی را فرا- گرفته بود توجّه نکرد و نور جلوگیر دیدار صاحب نور نشد. یا
مقصود اینکه است آن فریاد که موسی را از دیدار پرتو حق محروم کرد در محمّد اثر نکرد و چشمش بجائی نرفت 2- یعنی چشم از
19 حسینی نوشته است: در اینکه آیت ستایش آن حضرت است که در آن شب پرتو التفات بر - اندازه خود تجاوز نکرد. -قرآن- 1
هیچ ذرهاي نیفکند و دیدهي دل جز بمشاهدهي جمال الهی نگشود. نظم: در دیده کشید کحل ما زاغ || نی زاغ نگاه کرد نی باغ [
صفحه 104 ] میراند براق عرش پرواز || تا حجلهي ناز پردهي راز کاشانی: یعنی: از حق بدیگري چشم نداشت و بخودبینی گرفتار
نشد و از آیات بزرگ حق دید که صفت رحمانیّت است و همهي صفات در آن جمع است چون جلوهي حق بصفت رحمانیّت
است. تفسیر صفی علیشاه: وحی کرد او پس بسوي بندهاش || آنچه وحی او کرد و بد زیبندهاش قلب پیغمبر نگفت آن را دروغ||
که عیان دید از فتوح و از فروغ کشف او عالیتر از تخییل بود || همرهش در سیر دل جبریل بود با محمّد میکنید آیا جدال ||! ز
آنچه در معراج دید از کشف و حال بار دیگر دید مر جبریل را || بر همان صورت بسدره مصطفی هست سدرهي منتهی هفتم فلک
||که نهایت باشد از سیر ملک جنت الماوي بود نزدیک آن || هست ارواح شهیدان را مکان نور عظمت آنگهان در دیدنش||
سدره را پوشیده بد پوشیدنش دید یعنی احمد روشن مجال || مستتر بد سدره در نور جلال چشم قلبش مایل از سوئی نگشت||
هم نه ز آن حدي که بود اندر گذشت سوي چپ یا راست نفکند او نظر || اینکه بود تحقیق ما زاغ البصر دید از آیات ربّ خود
19 طبري: کلمه اللّات از اللّه گرفته شده است و تاي آخر علامت « أَ فَرَأَیتُم اللّاتَ- الخ » رسول || اکبر از آن کاندر آید در عقول
تأنیث است چنانکه عبّاس نام مرد است و عبّاسه نام زن که تاي آخر علامت تأنیث است و همچنین عزّي از عزیز گرفته شده است و
26 و لات نام خانهاي بوده است - الف علامت تأنیث است و عرب آنها را دختران خدا پنداشتهاند که بنام ماده نامیدهاند. -قرآن- 1
لتّ» در طائف یا در نخله که جائی بوده است در بیابان. مجاهد گفته است: اینکه کلمه با تشدید تاء خوانده شده است که از
گرفته شده است یعنی آرد تفت داده با آب میآمیخت چون [ صفحه 105 ] مردي بوده است که براي حاج اینکه خدمت را « السّویق
انجام میداده است و پس از مرگش سر گور او ماندند و او را پرستیدند و باین نام مشهور شد. و عزّي نام چند درخت بوده است
که آنها را میپرستیدند و بعضی گفتهاند: سنگی سفید بوده است و بعضی گفتهاند: خانهاي در طائف بوده است. و بعضی گفتهاند:
خانهاي در بطن نخله بوده است که نام محلّی است. و منات نام خانهاي بوده است که قبیلهي بنی کعب آن را میپرستیدهاند. و
بعضی گفتهاند لات و منات و عزي نام سه پارهي سنگ بوده است بدرون کعبه که آن را میپرستیدند مجمع: در کلمهي مناة
اختلاف قرائت است و لات سنگی بوده است که مردي در بازار عکاظ آرد تفت داده که سویق مینامند با روغن میفروخت و
صفحه 59 از 325
چون مشتري میآمد او آرد و روغن را روي سنگی میآمیخت و بمشتري میداد و چون او مرد، مردم قبیلهي ثقیف براي احترام او
وَ» 623- 603 -قرآن- 615 - نیز خوانده شده است. -قرآن- 595 « ضِ یزي » با همزه « ضِ یزي » آن سنگ را بت خود قرار دادند و کلمهي
20 طنطاوي: نام سنگی بوده است در قبیله هذیل و خزاعه یا ثقیف که خون قربانی و دیگر آداب دینی خود را « مَناةَ الثّالِثَۀَ الأُخري
صفت نکوهش و تحقیر است یعنی پست و ناچیز و اکنون در میان ما مصریها اینکه کلمه « اخري » جلو آن میریختهاند. و کلمهي
28 فخر: در کارهاي مصلحتی روزانه و وظائف شرعی و « إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّن-َّ الخ » 33- بمعنی پستی در قدر و شرف است. -قرآن- 1
عرفی که دسترس بعلم نیست باید بظن و گمان رفتار کرد ولی در عقاید و امور قلبی نمیتوان بظن و گمان رفتار کرد. و کلمهي
ذلِکَ بِأَن اللّهَ هُوَ » شاید مقصود خداوند باشد چنانکه در آیت دیگر گفته شده است «ِّ إِن الظَّن لا یُغنِی مِنَ الحَق » در جمله « حق »
که کلمهي حق براي وصف اللّه آورده شده است پس در آیه هم معنی اینکه است: گمان از اوصاف حق بینیاز نمیکند و « الحَقُّ
399 طنطاوي: حقیقت و - 293 -قرآن- 360 - 37 -قرآن- 249 - بگمان نمیتوان اوصاف حق را تشخیص داد و معلوم کرد. -قرآن- 1
درستی هر چیز با علم و یقین روشن میشود نه با [ صفحه 106 ] ظن و وهم. فی ظلال القرآن: چون هدایت از سوي حق براي آنها
32 مجمع: « إِلَّا اللَّمَمَ » . آمده است پس بپندار، چند پاره سنگ و درخت را دختر خدا نامیدن گمانی است که جاي علم را نمیگیرد
-1 یعنی مگر گناه کوچک مثل بوسه و مانند آن 2- آنچه در جاهلیت و قبل از اسلام اقدام بآن کردهاند پس از اسلام از آن
أَ فَرَأَیتَ » 20- بگذرند و ببخشند 3- روي آوردن بگناه و پشیمان شدن و دوباره چنین کاري نکردن موجب بخشیدن است. -قرآن- 1
33 مجمع: هفت آیه است که براي عثمان نازل شده است که از مال خود براه خدا میداد و برادر رضاعی او عبد اللّه بن « الَّذِي- الخ
ابی سرج او را از اینکه کار منع کرد. [ما در اوّل اینکه آیات بشرح نزول گفتیم که به روایت طبري براي ولید بن مغیره نازل شده
37 طبري: 1- یعنی خواب قربانی فرزند خود را انجام داد 2- وظائف دینی خود « إِبراهِیمَ الَّذِي وَفّی » 24- قرآن- 1 - .[« مؤلّف » است
- 43 ابو الفتوح: 1 « أَضحَکَ وَ أَبکی » 30- را انجام داد. و مفاد آیات بعد نوشتهي در صحف ابراهیم و موسی بوده است. -قرآن- 1
ضحّاك گفت: ابر را به باران بگریاند و باغ را ببهار و اینکه معنی از علی علیه السّلام نیز نقل شده است 2- ذو النون مصري گفت:
یعنی دلهاي عارفان بآفتاب معرفت بخندانید، و دلهاي کافران بکفر و ناشناسی بگریانید 3- سهل گفت: مطیع را برحمت بخندانید، و
44 ابو « أَماتَ وَ أَحیا » 21- عاصی را بغضب بگریانید 4- بسّام بن عبد اللّه گفت: دلهاشان را بگریاند و لبهاشان را بخنداند. -قرآن- 1
الفتوح: 1- یعنی در دنیا بمیراند و در آخرت زنده کند 2- پدران را بمیراند و پسران را زنده کند 3- کافر را بناشناسی حق مرده
19 [ صفحه 107 ] زنده کند 5- بحرمان مرده دارد و - دارد و مؤمن را بحق شناسی زنده کند 4- بعدل بمیراند و بفضل -قرآن- 1
48 ابو الفتوح: 1- بسرمایه توانگر کرد و بآنچه فراهم میکنند از گاو و گوسفند بچنگ آنها در آورد « أَغنی وَ أَقنی » . باحسان زنده
152- 19 -قرآن- 144 - یعنی خدمتکار بشما داد 3- إبن عبّاس گفت: یعنی بآنچه داد راضی کرد. -قرآن- 1 « أَقنی » : -2 مجاهد گفت
49 « رَبُّ الشِّعري » . -4 حضرمی گفت: خود بینیاز و مردم را نیازمند بخود کرد 5- إبن کیسان گفت: اقنی یعنی فرزندان بمردم داد
19 سنگلجی در کلید فهم قرآن: چون عرب غیر اینکه ستاره را نپرستید و - ببرهان قاطع چاپ دکتر معین مراجعه شود. -قرآن- 1
مردي بنام [ابو کبشه] قبیلهي خزاعه را بپرستش آن راهنمائی کرد از اینکه روي نام اینکه ستاره بمیان آمده است تا بفهماند که
آفرینندهي جهان معبود شما را آفریده. فی ظلال القرآن: ستارهاي است که بیست برابر خورشید سنگینتر است و پنجاه برابر آن نور
55 کشف: گفتهاند: اینکه سخن « فَبِأَي آلاءِ رَبِّکَ- الخ » . دارد و فاصلهي آن از زمین یک میلیون برابر فاصله خورشید است از زمین
62 کشف: عکرمه گفت: پیغمبر اینکه سوره را خواند و سجده کرد و مسلمان و « 27 اسجُدُوا- الخ - با ولید بن مغیره است. -قرآن- 1
اوّل سورهاي که در آن سجده است اینکه سوره بوده است که «9» مشرك و آدمی و پري با او سجده کردند و از عبد اللّه نقل است
پیغمبر [ص] و آنکه پشت سر او بود سجده کردند مگر امیّۀ بن خلف که مشتی خاك برداشت و بر آن سجده کرد و سر انجام کافر
ماند و کشته شد. زید بن ثابت گفت: من سوره و النّجم را حضور پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله خواندم و آن حضرت سجده نکرد و
صفحه 60 از 325
اینکه دلیل است که سجدهي خواندن قرآن واجب نیست. سفیان ثوري و اصحاب رأي که معتقد باجتهاد هستند سجده را بر خواننده
و شنونده واجب دانستهاند.اوّل سورهاي که در آن سجده است اینکه سوره بوده است که پیغمبر [ص] و آنکه پشت سر او بود سجده
کردند مگر امیّۀ بن خلف که مشتی خاك برداشت و بر آن سجده کرد و سر انجام کافر ماند و کشته شد. زید بن ثابت گفت: من
سوره و النّجم را حضور پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله خواندم و آن حضرت سجده نکرد و اینکه دلیل است که سجدهي خواندن قرآن
-12- واجب نیست. سفیان ثوري و اصحاب رأي که معتقد باجتهاد هستند سجده را بر خواننده و شنونده واجب دانستهاند. -قرآن- 1
177 [ صفحه 108 ] ابو الفتوح: مذهب اهل بیت اینکه است که سجدهي قرائت اینکه آیه واجب است و نیز اجماع اهل - پاورقی- 175
بیت است و از چهار سورهي عزائم است که خواندنش بر جنب و زن بدوران عادت حرام است. فی ظلال القرآن: بخش اوّل اینکه
سوره متوجّه بیان حقیقت وحی است و دو منظره از مشاهدات پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را معرفی میکند که حقایق را بدرستی
بیخطا و غفلت بدو نوبت از جبرئیل فرا گرفت و با دقّت و وارسی بر آیات بزرگ خداوندي آگاه شد. بخش دوّم: سر زنش کافران
است بر گمان بیهودهي ایشان و پرستش سنگها و خرافهي انتساب دختريشان بخداوند بموجب وهم باطل خود با اینکه خداوند آنها
را بوسیلهي پیغمبر بسوي حق و حقیقت میخواند. بخش سوّم: تلقین پیغمبر است باعراض از مردم بیخرد که فکرشان زندگی زود
گذر است و از یاد حق بیخبرند و اشارهي بجزاي آخرت است و سود و زیان هر کس بواسطهي کارش چون مردم بعلم خداوند از
پیدایش و زندگی جزا و پاداش میبرند نه بگمان و اندیشهي باطل خود. بخش چهارم: اشعار بمقام نبوّت است از قدیم دوران
تربیت بشر و سر- انجام کار بشر بسوي حق و توجه بنزدیکی رستاخیز و رسیدگی بحساب زندگی. و آیت آخر که فرمان سجود
شیطان اینکه جملهها را « أَ فَرَأَیتُم اللّاتَ وَ العُزّي- الخ » شده است بعضی روایات بیاصل گفتهاند: چون پیغمبر اینکه آیه را خواند
یعنی از اینکه صورتهاي زیباي بلند پایه امید شفاعت « تلک الغرانین العلی و انّ شفاعتهن لهی الّتی ترتجی » باین آیه وصل کرد
- داریم. و نتیجه اینکه میشود که اینکه سنگهاي معبود عربها لایق میانجیگري هستند براي گناه بشر به پیشگاه خداوند. -قرآن- 109
146 و چون مشرکین اینکه را شنیدند شاد شدند که پیغمبر با ما موافق شد و معبودهاي ما را قبول کرد و از اینروي چون پیغمبر و
مسلمین براي آیت سجده بسجود رفتند مشرکین هم از شادي موافقت پیغمبر با آنها بسجده رفتند و اینکه خبر به مسلمین [ صفحه
109 ] حبشه رسید و همه شاد شدند و بمکه آمدند بامید اینکه مردم مکّه مسلمان شدهاند و البتّه معلوم است که اینکه جملهها
ساختگی است و غیر قابل قبول ولی ممکن است عربها با پیغمبر بسجده رفته باشند نه بواسطهي آن جملههاي مجعول بلکه چون خود
روزي از قاري خوش لحنی شنیدم که اینکه سوره را میخواند و من در برابر هر آیتی از آن خود را برابر پیغمبر میدیدم که گویا
اینکه جملهها را میگوید و میشنوم و از سوگندش خاطرم آرام میشود و از سیر ملکوت و دیدار جبرئیل همان منظره در جلو چشم
مجسّم میشود که محمّد است و جبرئیل و سدرة- المنتهی و در نقل خرافات و نام بتها دیدهي حقارت و مهانت من بسوي چند پاره
سنگ گشوده میشد و گویا میدیدم با چه پستی و نادانی اینکه بتها در جلو من نمایان شده است و همچنین در هر قسمتی از اینکه
سوره خود را برابر پیغمبر میدیدم که مفاد آنها در جلو چشمم نمودار شده است و گویا آنچه آن روز پیغمبر گفته است و امروز از
زبان اینکه قاري بگوش من میرسد حقایقی است نمودار که یکایک از جلو من میگذرد و هر کدام اثر مخصوص خود را در تمام
عروق و اعصاب من بجا میگذارد، و چون جملهي آخر و فرمان بسجده بگوشم رسید لرزهاي سخت از دل تا تمام رگ و
پیوندهایم را فرا گرفت و گویا همهي بدنم از هم جدا میشود و اختیار خود را چنان از دست داده و اشکهایم سرازیر شده بود که
بهیچ کوشش و نیرو جلوگیریش ممکنم نبود. و با اینکه بارها اینکه سوره را خوانده بودم اثر خاص اینکه نوبت بود که به اینکه
گونه روح و تنم را دگرگون کرد، و اینکه خود سرّ قرآن است و نفوذ آن در دلها و چنین خاصیت و اقتضاي آیات بوده است که
در دل اعراب اثر کرده است و آنها را بسجده انداخته است بخصوص که از زبان پیغمبر [ص] و نفوذ صوت و سخن آن حضرت
بوده است و اثر سخن و صوت پیغمبر نمونههائی داشته است که یکی سرگذشت عتبۀ بن ابی ربیعه است چون اعراب او را حضور
صفحه 61 از 325
پیغمبر فرستادند تا با آن حضرت سخن گوید و از بدگوئی خداها و بتها بازش دارد و قرار بگذارد که آنچه بخواهد بپذیرند چه
سرمایه [ صفحه 110 ] باشد یا بزرگی و ریاست و یا ازدواج با خانودهها و بزرگانشان، او آنچه بایستی بگوید بآن حضرت گفت، آن
یعنی اي ابو الولید سخن خود گفتی و تمام شد! او گفت: بلی. فرمود: اکنون از من بشنو، او !« أ فرغت یا ابا الولید » : حضرت فرمود
بِسم اللّه الرَّحمن الرَّحِیم حم تَنزِیل مِنَ الرَّحمن الرَّحِیم کِتاب فُصِّلَت آیاتُه قُرآناً عَرَبِیا لِقَوم یَعلَمُونَ » : عرض کرد: بسیار خوب. فرمود
فَإِن أَعرَضُوا » 515- و بقیّهي آیات اینکه سوره را خواند تا باین آیه رسید: -قرآن- 300 « بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعرَضَ أَکثَرُهُم فَهُم لا یَسمَعُونَ
چون باین کلمات رسید او دست خود دراز کرد تا دهان پیغمبر را بگیرد و لرزه .« فَقُل: أَنذَرتُکُم صاعِقَۀً مِثلَ صاعِقَۀِ عادٍ وَ ثَمُودَ
باندامش افتاد و گفت: بخویشاوندیمان سوگندت میدهم که بس کن و دیگر مگو. و بسوي قریش برگشت و قصه را نقل کرد و
گفت: شما میدانید: چیزي که محمّد گفت دروغ نمیشود اینکه بود که من ترسیدم بشما عذاب برسد، اینکه است شعور عرب آشنا
به زبان با سر سختی و دشمنی باز هم تسلیم باین سخنان میشود. پس ممکن است آنها که آیات سورهي و النجم شنیدند در موقعی
بود که صوت پیغمبر و خاصیت آیات چنان اثر خود را در دل آنها گذارد که با همه دشمنی و سرسختی به سجده افتادند. -قرآن-
82-1 سخن ما: 1- آیات اوّل اینکه سوره نشان میدهد درستی سخن پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و چگونگی وحی و الهام بآن
که فاصله نشان داده است میان پیغمبر و معلّم آن حضرت شاید از اینکه روي باشد « الخ «-ِ فَکانَ قابَ قَوسَین » حضرت را، و آیت نهم
که اگرچه شدید القوي علی الظّ اهر جبرئیل است ولی در حقیقت همان قدرت بینهایت خداوندي است که محمّد را رهبري
میکرده است، پس براي جایگزینی در دل عربها که گفته شده است یک سخت نیرو یادش داد یاد آور شده است که آن شدید
القوي نه دور بود که محمّد تلقین او را درست درك نکند و اشتباه کند بلکه نزدیک بود بکمتر از فاصلهي گوشههاي کمان
181 [ صفحه 111 ] پیغمبر - بیکدیگر و از جهت حقیقت هم اینکه عبارت شاید اشاره باشد باندازهي ظرفیّت و هشیاري -قرآن- 153
صلّی اللّه علیه و آله که هرکسی از مبدأ اعلی و مرکز فرماندهی بمغز و اعصاب آدمی اندازهاي معیّن فاصله دارد و ارتباط دارد و
میتواند تا اندازهاي معیّن مطالب را درك کند چنانکه میبینیم یکی کم و دیر چیزي را در مییابد و یکی زیاد و زود و دیگر زیاد
و دیر و چهارمی کم و زود و با مطالعهي در فکر و کار زندگی مردم اینکه حقیقت بخوبی درك میشود پس اینکه جمله که فاصله
را کم معیّن کرده است براي فهماندن اینکه مطلب است که محمّد انسانی است برتر انسانها که از همه بیشتر و زودتر مطلب را فرا
نامیده شده است فاصلهاش بسیار کم است و بسیار « شَدِیدُ القُوي » میگیرد چون از دستگاه مرموز فرماندهی باعصاب و مغز که
نزدیک بآن است، و از همین جهت است که نه خطا و ضلالت دارد و نه غوایت و نه از میل خود سخن میگوید چون بالاتر و
« فَأَوحی إِلی- الخ » 2- آیت 10 646- نزدیکتر ارتباط با شدید القوي دارد و فاصلهاي ندارد که خطائی در میان باشد. -قرآن- 629
که آشکار گفته نشده است چه چیز وحی شد شاید از دو جهت باشد: اوّل- براي نشان دادن اهمیت آن است که آنچه سر بسته
دوّم- شاید براي .« للتّفخیم و التّعظیم » 28- گفته میشود در انظار بزرگ جلوه میکند چنانکه امام فخر گفته است که: -قرآن- 13
اینکه باشد که آنچه بمحمد وحی شد کس را توان دریافت همگی آن نباشد که پارهي از آن اندك اندك براي مردم نمودار
میشود و قسمتی هم آنچه اندر وهم ناید آن بود و هرگز دگر آفریدگان را آمادگی آن گونه چیزها ندادهاند. 3- آیا کلمات
چه باشد و براي چه اینگونه کلمات آورده شده است! شاید همانکه از مفسرین نقل کردیم و در ترجمه نوشتیم « سِدرَةِ المُنتَهی »
مقصود آخرین موجودیت قابل درك بشري باشد که محمّد است و انتخاب کلمه سدره براي آن باشد که چون عرب با محسوسات
خود سر و کار دارد و پر شاخهتر درختی که در جلو چشم او هست و بیشتر اعراب غیر آن جور درختی ندیدهاند نام آن برده شده
36 [ صفحه 112 ] مثال عوالم خلق خداوندي که - است که ساقهاي درشت و شاخه بالی زیاد دارد و چند جور است به -قرآن- 16
علاوه بر اینکه میفهماند انسان هر آرزوي « أَم لِلإِنسان-ِ الخ » شما نمیتوانید درك کنید بچند جور آفریده شده است. 4- آیت 24
غلط که میکند و پارههاي سنگ و درخت را دختر خدا میپندارد هرگز قابل انجام و تحقق نیست، اشاره است بیک حقیقت کلی و
صفحه 62 از 325
تربیت آدمی که پی آرزوي غلط نباشد چون آنچه آرزو کند بر آوردنی نیست گرچه همه چیز از آغاز تا بانجام در قدرت خدا
است ولی بایستی چیزي آرزو شود که بموجب عقل و دین قابل پیدایش است و براي او شدنی است، ور نه آرزوي انسان هرگز
نشان میدهد که هیچ شفاعت «ُ لا تُغنِی شَفاعَتُهُم شَیئاً إِلّا مِن بَعدِ أَن یَأذَنَ اللّه » 5- آیت 26 جملهي 30- پایان پذیر نیست. -قرآن- 13
و میانجیگري از موجودات عالیه که ملک باشد فراهم نیست جز باذن خدا یعنی بسرنوشت و تقدیر آدمی که در نصیب هر کس از
6- آیت 28 جملهي 92- کار زندگی و پس از مرگ او پاي میانی هیچ آفریده اثر ندارد جز سرنوشت خداوندي و بس. -قرآن- 21
شاید نظر باین مطلب نباشد که ظن و گمان بطور کلی براي آدمی ارزش ندارد بلکه ممکن است اشاره باشد « إِن الظَّن لا یُغنِی- الخ »
اشاره «َّ الظَّن » بپندار بیهودهي اعراب که درخت و سنگ را دختر خدا و میانجی میان خالق و مخلوق فرض میکردند و الف و لام
7- آیت 298- 49 -قرآن- 287 - باشد بهمان چه آنها گمان میکردند که البتّه آنجور گمان هرگز جایگیر حق نمیشود. -قرآن- 21
ابو الفتوح نقل کرده است: گروهی به عبادات خود افتخار میکردند اینکه جمله براي جلوگیري آنها است. ولی « فَلا تُزَکُّوا- الخ » 32
بمعنی خود ستائی و در « تزکیۀ النّفس » مشتق است از « تُزَکُّوا » شاید از اول تا آخر آیه را که مطالعه کنیم باین نتیجه برسیم: جملهي
-28- اول آیه گفته شده است: اگر کسی از گناه دوري کرد و اندك خطائی از او سر زد خداوند او را میآمرزد چون -قرآن- 13
253 [ صفحه 113 ] پیدایش آدمی بقدرت او است و از نهاد هر کس آگاه است که نیک نهاد و درست کردار است یا - قرآن- 242
بد نهاد است و بد کار و خودنما پس خود ستائی چه در نظر مردم چه در دل و وجدان خود که گمان کند آدم خوبی است و
خوشرفتار است غلط است که خمیره و ساختمان هر کس را خدا که آفریده میداند و انسان جز انجام وظیفه هیچگونه قضاوت براي
خود نمیتواند و نباید بکند چون خود ستائی مولود غرور است و نتیجهي بد آن محرومیّت از هر گونه وسائل و دستاویزهاي زندگی
است که گمان میکند خود از دیگران بهتر میفهمد و بیشتر وسائل کار در اختیار دارد و همیشه از همکاري و بهرهي اجتماعی
محروم است، چنانکه با مطالعهي احوال مردم مغرور و خود ستا بخوبی اینکه مطالب نمودار میشود.